Do Polski po 83 latach, dzięki staraniom MKiDN, powróci cykl siedmiu obrazów Bractwa św. Łukasza i czterech makat Mieczysława Szymańskiego. W Le Moyne College w Syracuse została podpisana umowa, na mocy której prace Łukaszowców trafią do zbiorów Muzeum Historii Polski.

"Obrazy i makaty należą do najsłynniejszych dzieł sztuki powstałych w II Rzeczypospolitej, a ich wartość dla kultury polskiej jest bezcenna. Stanowią wyjątkowy, znakomicie zachowany w całości zespół dzieł z pawilonu polskiego na Wystawie Światowej w Nowym Jorku w 1939 roku, autorstwa twórców należących do czołówki sceny artystycznej w II RP" - powiedział PAP prof. Andrzej Szczerski.

Na pytanie, co wyjątkowego jest w tej kolekcji, przypomniał, że "powstała na specjalne zamówienie rządu polskiego jako dekoracja Sali Honorowej pawilonu polskiego na Wystawie Światowej". "Twórcy skupieni w grupie artystycznej Bractwo św. Łukasza stworzyli oryginalną stylistykę, nawiązując do malarstwa czasów renesansu i baroku, a także do historycznych technik malarskich, które chcieli odtwarzać. Artyści malowali obrazy wspólnie, na wzór średniowiecznych cechów malarskich, posługując się realistyczną formą poddaną rytmicznej, dekoracyjnej stylizacji, kontestując tym samym współczesną im abstrakcję czy ekspresyjny koloryzm. Uważali, że tworzą tym samym wyjątkową formę artystyczną, reprezentując odrębną w skali międzynarodowej polską szkołę malarską" - wskazał historyk sztuki.

Jak mówił, "kolekcja reprezentuje zarówno wysoką klasę artystyczną, jak i przynosi nowatorską interpretację historii Polski, przygotowaną specjalnie dla światowej i nowojorskiej publiczności". "Obrazy wskazywały na historyczną rolę Polski jako kraju o tysiącletniej historii, przedmurza chrześcijaństwa, ostoi tolerancji religijnej, ale i pioniera nowoczesnych zmian w czasach oświecenia, co symbolizowało przedstawienie Konstytucji 3 maja. Z kolei makaty o tematyce historycznej podkreślały znaczenie tej techniki tkackiej dla historii polskiej sztuki stosowanej, a także jej odrodzenie i maestrię w czasach II RP" - podkreślił prof. Szczerski.

Ocenił, że powrót tych dzieł do kraju, to "wydarzenie pierwszorzędnej wagi - dzięki niemu do Polski wracają dzieła sztuki najwyższej klasy, bez których nie sposób w pełni docenić osiągnięć artystycznych sztuki polskiej XX wieku".

"Ich nieobecność była dotkliwym brakiem dla polskich muzeów, nie pozwalała też w pełni analizować dziedzictwa kultury czasów II RP i specyfiki polskiego modernizmu. Powrót Łukaszowców do kraju jest także symbolicznym przykładem odzyskiwania dzieł sztuki utraconych w efekcie wybuchu II wojny światowej, a tym samym naszej historycznej pamięci o różnorodności i klasie artystycznej sztuki polskiej ubiegłego wieku" - zaznaczył.

Nowojorska Wystawa Światowa, otwarta przez prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta 30 kwietnia 1939 r., miała zaprezentować wizję postępu społecznego i rozwoju techniki pod hasłem "Świat Jutra". Wybuch II wojny światowej sprawił, że stała się ostatnim akordem dwudziestolecia międzywojennego. Po zakończeniu wystawy, ze względu na trwającą w Europie wojnę, dzieła z pawilonu polskiego postanowiono przechować na terenie USA. Po zakończeniu wojny obrazy oraz cztery makaty Mieczysława Szymańskiego znalazły się w dyspozycji Stefana Roppa, komisarza generalnego Pawilonu Polskiego, który całą kolekcję przekazał ostatecznie pod opiekę amerykańskiej uczelni Le Moyne College z Syracuse.

Od wielu lat idea powrotu obrazów do Polski pojawiała się w debacie publicznej i na łamach mediów. Jednak dopiero w ostatnich latach, po rozmowach z Le Moyne College, udało się wypracować wspólne stanowisko. Zakłada ono przekazanie całej kolekcji do Polski. Obrazy Bractwa św. Łukasza oraz makaty Mieczysława Szymańskiego zostaną włączone do zbiorów Muzeum Historii Polski jako elementy stałej wystawy.

Przez lata Le Moyne College dbał o zabezpieczenie i konserwację polskich dzieł. Były one eksponowane w Noreen Reale Falcone Library od czasu otwarcia tego budynku w 1981 r., wcześniej, od 1958 r., znajdowały się w oryginalnej bibliotece Kolegium na pierwszym piętrze Grewen Hall. Zgodnie z umową obrazy i makaty trafią do Polski jeszcze tego lata - w ciągu 90 dni od podpisania porozumienia.

Polski pawilon na nowojorską Wystawę Światową w 1939 r. powstawał w zawrotnym tempie - w niespełna półtora roku. Ekspozycja, licząca ponad 11 tys. obiektów, miała manifestować dumę z dorobku kulturalnego i gospodarczego II RP, ale również przypominać najważniejsze wydarzenia polskiej historii.

Jednym z najciekawszych elementów programu Sali Honorowej pawilonu polskiego był cykl siedmiu obrazów przedstawiających starannie dobrane sceny z historii Polski, ukazujące jej wkład w rozwój kultury europejskiej, chrześcijaństwa, tolerancji i konstytucjonalizmu.

Obrazy tworzyły rodzaj panoramy historyczno-patriotycznej, przedstawiały doniosłe wydarzenia z historii Polski: "Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha (1000)", "Przyjęcie chrześcijaństwa przez Litwę (1386)", "Nadanie przywileju jedleńsko-krakowskiego (1430)", "Unię Lubelską (1569)", "Uchwalenie konfederacji warszawskiej o wolności religijnej (1573)", "Odsiecz Wiednia (1683)" oraz "Konstytucję 3 maja (1791)".

To wymagające i terminowe zlecenie polski rząd w 1938 r. powierzył grupie artystów, studentów Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, członków Bractwa św. Łukasza. Powstały one w ciągu kilku miesięcy w kazimierskiej willi Tadeusza Pruszkowskiego. Każde z płócien było dziełem kolektywnym. Malowali je pod okiem prof. Tadeusza Pruszkowskiego: Antoni Michalak, Bolesław Cybis, Bernard Frydrysiak, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Jeremi Kubicki, Stefan Płużański, Janusz Podoski i Jan Zamoyski.

Program cyklu został przygotowany przez komitet naukowy złożony z uczonych pod przewodnictwem prof. Oskara Haleckiego. Pod jego egidą dokonano również wnikliwej kwerendy, w której wyniku historycy pomogli malarzom odtworzyć barwy i rodzaje materiałów używanych w strojach i wnętrzach dawnych epok. Dzięki codziennej wielogodzinnej pracy udało się dotrzymać wyśrubowanego terminu. Po sześciu miesiącach, 7 grudnia 1938 r., w siedzibie Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie zaprezentowano publiczności efekty.

Dopełnieniem wystroju Sali Honorowej pawilonu polskiego były 4 makaty pn. Jan III Sobieski wg projektu Mieczysława Szymańskiego, wykonane pod kierunkiem Marii Łomnickiej-Bujakowej przez zespół hafciarek ze spółdzielni "Inicjatywa" w Warszawie.

Agresja niemiecka we wrześniu 1939 r. sprawiła, iż polski pawilon został pozbawiony źródeł finansowania. Komisarz generalny ekspozycji polskiej prof. Stefan Ropp wyprzedał część wyposażenia. Największa liczba obiektów trafiła do kolekcji Muzeum Polskiego w Chicago. Natomiast zbiór siedmiu obrazów Łukaszowców i czterech tkanin wg projektu Szymańskiego został zdeponowany w jezuickiej uczelni Le Moyne College w Syracuse w stanie Nowy Jork, gdzie od 1958 r. był prezentowany w tamtejszej bibliotece, początkowo w Grewen Hall, od 1981 r. - w Noreen Reale Falcone Library.

Bractwo św. Łukasza to założone w 1925 r. ugrupowanie artystyczne, ukierunkowane na tradycyjne malarstwo figuratywne, pracujące na wzór średniowiecznego cechu malarzy. Korzystało z tradycyjnych technik malarskich, nawiązując do malarstwa niderlandzkiego i włoskiego XVI-XVII wieku. Założone przez prof. Tadeusza Pruszkowskiego i jego uczniów, którzy tworzyli głównie kompozycje historyczne, sceny rodzajowe i biblijne. Stali w opozycji do panujących wówczas nurtów awangardowych w sztuce. Członkami Bractwa św. Łukasza byli: Bolesław Cybis, Jan Gotard, Aleksander Jędrzejewski, Eliasz Kanarek, Edward Kokoszko, Antoni Michalak, Jan Podoski, Mieczysław Schulz, Czesław Wdowiszewski, Jan Wydra, Jan Zamoyski. Potem dołączyli do nich: Bernard Frydrysiak, Jeremi Kubicki i Stefan Płużański.

Zespół prac, które trafiły do Le Moyne College, nie znajduje analogii w kolekcjach krajowych pod względem spójnego programu kompozycyjno-ideowego. Stanowi również cenny zapis praktyki twórczej jednej z najciekawszych polskich grup artystycznych okresu dwudziestolecia międzywojennego. Obrazy Łukaszowców to także bezcenne świadectwo zaangażowania środowiska sztuki i nauki w promocję Polski w okresie II RP, wspartego hojnym mecenatem władz państwowych.

Mieczysław Szymański to urodzony na początku XX w. polski malarz oraz projektant tkanin, wychowanek prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Zasłynął z wykonanej na Wystawę Światową w Paryżu w 1937 r. dużej makaty, za którą otrzymał wyróżnienie Grand Prix. Co ciekawe, to właśnie ta tkanina została następnie rozcięta na cztery oddzielne sceny ("Alegoria zwycięstwa", "Król z cesarzem Leopoldem po zwycięstwie wiedeńskim", "Król z Marysieńką w otoczeniu dam dworu", "Anioł") i znalazła się dwa lata później w pawilonie polskim na Wystawie Światowej w Nowym Jorku. (PAP)

autor: Katarzyna Krzykowska

ksi/ skp/