Frankiewicz był inicjatorem wtorkowego wyjazdowego posiedzenia senackiej Komisji Samorządu Terytorialnego i Administracji w Państwowej w Akademii Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach. Dzień wcześniej senatorowie odbyli wizytę studyjną, poznając przykłady udanej transformacji i miejsc jej wymagającej, a także specyfikę pracy działającej od pięciu lat Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

Senator zaznaczył, że hasłem wyjazdowego posiedzenia komisji uczyniono: "zrozumieć Śląsk", a celem: zidentyfikowanie potrzebnych zmian prawnych, aby Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia, która funkcjonuje w centralnej części regionu, ustawowo zrzeszając 41 tamtejszych miast i gmin, mogła lepiej odpowiadać potrzebom mieszkańców regionu.

Koncentrując się na specyfice GZM Frankiewicz ocenił, że obraz GZM jest w powszechnym odbiorze w Polsce wypaczony. „Śląsk i Zagłębie są bardzo różnorodne, są też w nich bardzo duże dysproporcje. "Wiadomo, że był tu przemysł ciężki: kopalnie, huty, może mniej wiadomo o uwarunkowaniach historycznych – mianowicie to jest obszar pogranicza, przez wieki styk kultur, styk trzech zaborów, których granice wciąż są widoczne pomiędzy chociażby naszymi miastami" – mówił senator.

Jak dodał, współczesna Metropolia została zdeterminowana przez gwałtowny rozwój przemysłu na jej terenie przez półtora wieku. Zastrzegł, że choć za PRL Śląsk był kojarzony z przywilejami, w dużym stopniu były one iluzoryczne; w większym – była to eksploatacja ludzi i miast. Jako przykład podał pozbawienie centrum Bytomia filara ochronnego przy eksploatacji węgla.

Frankiewicz zaznaczył, że 12 miast na prawach powiatu GZM nigdy nie miało statusu wojewódzkiego. „W Polsce jest coś takiego, jak koncesja na rozwój miast wojewódzkich, również tych byłych wojewódzkich. One w wielu dziedzinach mają korzystniejszą sytuację, niż te, które nigdy nie były wojewódzkie. Poza woj. śląskim są tylko cztery takie miasta, które nigdy nie miały statusu wojewódzkiego. To powoduje może nawet nieuświadomione problemy w Metropolii” – zdiagnozował.

Miast na prawach powiatu w GZM jest 13 (12 i Katowice): Bytom, Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy oraz Zabrze. Całe woj. śląskie liczy ok. 4,5 mln mieszkańców, GZM – obecnie 2,25 mln.

„Następuje szybka depopulacja tego obszaru; miasta tracą liczbę ludności, nawet Katowice” – zauważył senator. Ocenił, że jedną z przyczyn jest niska atrakcyjność miast: obecność przemysłu i zdegradowanych obszarów poprzemysłowych w centrach. „To odstrasza i inwestorów i mieszkańców. To obniżenie atrakcyjności jest sporym wyzwaniem. Pewnym obciążeniem jest niska aktywność społeczna, obywatelska i gospodarcza – to się bierze z tradycji regionu: modelu rodziny, ale to też spuścizna PRL” – przyznał.

„Obecnie jest to obszar problemowy – i to bez adekwatnego wsparcia. Wszędzie w Polsce wiadomo, że ściana wschodnia wymaga wsparcia, obszary wiejskie teraz są silnie wspierane. Ten obszar jest wspierany epizodycznie – nie systemowo i na nieadekwatną skalę” – zauważył senator. Jak argumentował, pomiędzy 2010 r. a pomiędzy 2020 r. udział woj. śląskiego w PKB Polski spadł z 12,9 proc. do 11,6 proc. „Główny wpływ na ten spadek ma centrum województwa” – zastrzegł.

Przypomniał też, że obszar GZM jest podzielony na podregiony: katowicki, gliwicki, tyski, bytomski i sosnowiecki. W podregionie katowickim PKB na mieszkańca wyniósł w 2021 r. 81 tys. zł, w gliwickim 72 tys. zł, w bytomskim – 43 tys. Dochody z PIT i CIT samorządów w kwotach bezwzględnych w Katowicach wyniosły 788 mln zł, w Gliwicach 396 mln zł, w Sosnowcu 350 mln zł; na mieszkańca w Katowicach ten dochód wyniósł 2,7 tys. zł, w Gliwicach 2,25 tys. zł, w Sosnowcu 1,78 tys. zł (najniższe wyniki z miast na prawach powiatu GZM to 1,55 tys. zł i 1,34 tys. zł).

Nadwyżka operacyjna do dochodów bieżących w ub. roku w Gliwicach wyniosła 15,2 proc. i w Dąbrowie Górniczej i Katowicach 13,15 proc.; najniższe nadwyżki to 3,12 proc., 2,86 proc. i 1,78 proc. „Uważa się, że tam, gdzie jest poniżej 5 proc., praktycznie zamiera rozwój” – zaznaczył Frankiewicz. Wydatki inwestycyjne do wydatków ogółem w Gliwicach wyniosły 22 proc., w Dąbrowie Górniczej 15,26 proc., Tychach 15 proc. „Mimo bardzo dużych transferów na inwestycje z budżetu państwa są miasta, które mają tu poniżej 7 proc.” – podał Frankiewicz.

Wskaźnik długu do nadwyżki operacyjnej, który można rozumieć jako lata przeznaczania całej nadwyżki operacyjnej na spłatę zadłużenia, to w najsłabszych miastach 14,5, 12,5 oraz 10 raza. Choć bezrobocie w najsilniejszych miastach regionu wynosi 1,1-2,5 proc., są miasta, gdzie sięga ono 5 proc., a w jednym przypadku – 9 proc.

„Te nazwy miast powtarzają się, zarówno na szczycie, jak i na dole tych wykazów. W dobrej sytuacji finansowej są dwa miasta, w niezłej trzy, pozostałe mają problemy, w tym pięć – bardzo poważne” – zdiagnozował szef komisji. „Te miasta, więcej niż pięć, zajmują najniższe miejsca w rankingach ogólnopolskich miast na prawach powiatu” – podkreślił. Dodał, że wiele zależy też od samorządów: te, nawet biedne, które zainwestowały, by przyciągnąć inwestorów, mają efekty; ważne są też decyzje nieraz niepopularne, lecz służące rozwojowi.

Senator przypomniał, że podał dane za 2021 r. „Potem nastąpiły zmiany w finansowaniu samorządu lokalnego, bardzo niekorzystne szczególnie dla miast. To jest gwałtowne obniżenie dochodów bieżących niczym do tej pory nierekompensowane, a to dzieje się na rzecz niepełnych, uznaniowych transferów z budżetu państwa. Do tego jest niszczenie efektu motywacyjnego” – wskazał. Jak wyjaśnił, dochody z PIT są warunkowane de facto atrakcyjnością gospodarczą miast.

„Miasta, samorządy, potrafią sobie radzić z transformacją, wychodzić z kryzysów, ale muszą mieć narzędzia: dawniej to były specjalne strefy ekonomiczne, teraz to mogą być fundusze: fundusz transformacji, dedykowany m.in. do tego obszaru, odbudowy, spójności i inne. Ale przede wszystkim konieczne są stabilne, czyli przewidywalne, adekwatne dochody własne z systemem motywacyjnym” – ocenił Frankiewicz.

Za narzędzie uznał również utworzoną pięć lat temu Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolię, ocenił jednak, że na podstawie obecnych przepisów prawnych nie jest ono adekwatne do wyzwań. Jako główny problem wskazał brak możliwości podejmowania działań, które nie są enumeratywnie wyliczone w ustawie o związku metropolitalnym – skutkuje to brakiem możliwości prowadzenia potrzebnych w skali GZM inwestycji, jak spalarnia odpadów.

„Metropolia jest potrzebna dlatego, że jej słabsze miasta mogą nie wyjść z zapaści. Jest pewien próg, po przekroczeniu którego siłami własnymi, oddolnymi, trudno jest wyjść z sytuacji. Jeżeli ta większość miast Metropolii nie wyjdzie z tej zapaści, to to będzie obszar problemowy Polski, a nie Śląska czy Zagłębia. To ostatni moment, ponieważ te problemy utrwalają się” – zaakcentował Zygmunt Frankiewicz.(PAP)

autor: Mateusz Babak

mtb/ par/