Na zakończenie naszego krótkiego cyklu związanego z 73. rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego mocny akcent: powstaniec śląski i warszawski w jednym – dziś o Franciszku Rataju.

Bojowe szlaki urodzonego w wielkopolskim Łagowie Franciszka Rataja spina opolska klamra: W roku 1921 jako kapitan wojska polskiego dowodził walczącym w rejonie Góry Świętej Anny 8 Pszczyńskim Pułkiem Piechoty zwanym od jego nazwiska Pułkiem Rataja. 23 lata później, po kapitulacji powstania warszawskiego trafił do obozu jenieckiego Lamsdorf w Łambinowicach.

Gdy w roku 1921 27-letni Franciszek Rataj obejmował dowództwo powstańczego pułku na Śląsku miał już za sobą służbę w pruskiej armii podczas I wojny światowej, walki powstania wielkopolskiego, walki pod Lwowem i Stryjem z Ukraińcami oraz całą kampanię roku 1920. Za bohaterstwo okazane w bitwie warszawskiej niemal na polu bitwy – w Dęblinie – Józef Piłsudski udekorował Rataja krzyżem Srebrnym orderu Virtuti Militari. Po pokonaniu bolszewików zgłosił się ochotniczo do udziału w konspiracyjnej ochronie plebiscytu na Śląsku. Podczas III powstania śląskiego dowodząc 8 pułkiem pszczyńskim przyjął na siebie główny impet niemieckiej ofensywy w rejonie góry świętej Anny.

Wśród Powstańców Warszawskich, którzy trafili po kapitulacji powstania do łambinowickiego Stalagu znalazła się spora grupa wybitnych historyków. Byli wśród nich m.in. Aleksander Gieysztor, Witold Kula i Stanisław Płoski. Dziś kilka słów o tym ostatnim.

Stanisław Płoski ur. 4 stycznia 1899 w Briańsku na dawnych Kresach I Rzeczpospolitej. W roku 1917 rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Gdy w roku 1920 bolszewicy zbliżali się do Warszawy i formowano tzw. Armię Ochotniczą, na wezwanie stawił się także student Stanisław Płoski. Po zakończeniu wojny uzyskał urlop z wojska na dokończenie studiów, a następnie podjął pracę w Wojskowym Instytucie Naukowo-Wydawniczym. Należał do zwolenników Polskiej Partii Socjalistycznej toteż w roku 1932 został członkiem komitetu redakcyjnego pisma „Przegląd Socjalistyczny”, a równocześnie obronił rozprawę doktorską z historii na Uniwersytecie Warszawskim.

Tysiące byłych żołnierzy AK po nadejściu wojsk sowieckich wstąpiło do Ludowego Wojska Polskiego. Wielu z nich prędzej czy później za swoją przynależność do AK poniosło rozmaite konsekwencje, ale wielu też potrafiło przystosować się do nowych czasów.

Wśród tych, którzy odnaleźli się w nowym ustroju był poeta, prozaik i tłumacz Stanisław Ryszard Dobrowolski. Urodził się 14 marca 1907 roku w warszawskiej rodzinie robotniczej. Studiował filologię polską następnie prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W wieku 22 lat zadebiutował jako poeta na łamach dziennika „Robotnik”. Trzy lata później wydano jego tomik poezji zatytułowany „Pożegnanie Termopil”. Przyjaźnił się z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim i Lucjanem Szenwaldem, z którym stworzył radykalny program „sztuki uspołecznionej”, który lansował m.in. w miesięczniku „Nowa Kwadryga”.

Podczas okupacji niemieckiej włączył się w literacką działalność konspiracyjną, równocześnie jednak ukończył tajną podchorążówkę i uzyskał promocję oficerską. Jako oficer AK wziął udział w Powstaniu Warszawskim, a po jego upadku trafił najpierw do stalagu Lamsdorf w Łambinowicach, a następnie do oflagu Gros-Born w dzisiejszym Bornym Sulinowie.

Jan Rzepecki urodził się 29 września 1899 w Warszawie. Już jako 13-latek działał czynnie w nielegalnym w zaborze rosyjskim skautingu. W sierpniu 1914 roku mając niespełna 15 lat zaciągnął się do polskich legionów. Po kryzysie przysięgowym trafił do mającej walczyć u boku Niemców tzw. Polskiej Siły Zbrojnej, w której szeregach ukończył podchorążówkę w czerwcu 1918 roku został podporucznikiem. W listopadzie 1918 roku został dowódcą plutonu w szkole oficerskiej, a latem 1919 roku został przydzielony do 3 Pułku Piechoty Legionów, w którego szeregach odbył kampanię roku 1920.

Po wojnie pozostał zawodowym żołnierzem. Po ukończeniu studiów oficerskich i uzyskaniu tytułu naukowego oficera Sztabu Generalnego, został wykładowcą w warszawskiej Oficerskiej Szkole Piechoty. Na czele dowodzonego przez siebie batalionu podchorążych brał udział w obronie legalnego rządu podczas przewrotu majowego w 1926 roku. Podczas wojny obronnej we wrześniu 1939 roku był oficerem sztabu Armii Kraków. Uniknął niewoli i powrócił do Warszawy, gdzie już w październiku wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski.

Wśród Powstańców Warszawskich było także kilka tysięcy kobiet-żołnierzy. Ponad 3000 z nich po zakończeniu powstania trafiło do niewoli. Jedna trzecia czyli 1037 kobiet żołnierzy przywieziono do Stalagu Lamsdorf w Łambinowicach. Była wśród nich pisarka, poetka i tłumaczka plutonowa-podchorąży Józefa Radzymińska pseudonim „Mieczysława”.

Józefa Radzymińska ps. Mieczysława urodziła się 1 czerwca 1921 w Lesznowoli. Studiowała w Wydziale Dyplomatyczno-Konsularnym Akademii Nauk Politycznych, a podczas okupacji na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

Podpułkownik Zygmunt Dobrowolski, pseudonim „Zyndram” do historii polskiej wojskowości przeszedł wielokrotnie, ale to jemu właśnie obok pułkownika Iranka-Osmeckiego powstańcy warszawscy zawdzięczają sukces w negocjacjach z Niemcami, dzięki któremu zostali potraktowani nie jak bandyci, ale jak jeńcy.

Zygmunt Dobrowolski urodził się 8 czerwca 1897 roku w Czeczelnikach na Podolu. Jego ojciec był inżynierem i właścicielem majątku koło Żytomierza. W roku 1915 po ukończeniu gimnazjum został powołany do armii carskiej, w której szeregach walczył jako zastępca dowódcy plutonu. Ranny wiosną 1918 roku nie wrócił już na front. W październiku 1918 roku rozpoczął studia Wydziale Rolnym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, ale już miesiąc później brał udział w rozbrajaniu Niemców na warszawskich ulicach.

Gdy powstanie warszawskie dogorywało i upadały poszczególne dzielnice, powstańcy i cywile próbowali się ratować przechodząc do innych dzielnic kanałami. Wśród nich podziemną epopeję przeżył żołnierz kompanii łączności k4 Jerzy Stefan Stawiński, który opisał to później w książce.

Jerzy Stefan Stawiński do polskiej historii przeszedł jako współtwórca i autor licznych sukcesów tzw. polskiej szkoły filmowej. Napisał kilkadziesiąt scenariuszy filmowych, poczynając od „Kanału”, który oparł o własne wspomnienia, poprzez „Krzyżaków”, „Zezowate szczęście”, Zamach”, „Akcję pod Arsenałem”, „Urodziny Warszawiaka”. „Eroicę, aż po „Miłość Balzaka”, „Jutro idziemy do kina” i „Pułkownika Kwiatkowskiego”. Był także filmowym reżyserem oraz płodnym prozaikiem i autorem licznych słuchowisk radiowych.

Nie wszyscy warszawiacy wyczekiwali niecierpliwie wybuchu powstania, wielu rozpoczęcie walk w mieście uważało za dopust boży. Wśród cywilów zmuszonych przez dwa miesiące ukrywać się w piwnicy schronił się także Miron Białoszewski.

Miron Białoszewski urodził się 30 czerwca 1922 roku w Warszawie, maturę zdał konspiracyjnie w ramach tajnych kompletów i wkrótce rozpoczął studia polonistyczne na konspiracyjnym Uniwersytecie Warszawskim. Równocześnie ze swoim kolegą Stanisławem Swenem Czachorowskim prowadził w latach 1942-44 tajny Teatr Swena.

Już przed wybuchem Powstania Warszawskiego miało ono wielu przeciwników nawet w łonie ścisłego dowództwa Armii Krajowej. Byli w Komendzie Głównej AK oficerowie, którzy sprzeciwiali się rozpoczęciu walki w stolicy.

Fiasko Akcji Burza, która miała być wystąpieniem wobec wkraczającej do Polski armii sowieckiej przez Armię Krajową w roli sojuszników-gospodarzy po aresztowaniu oficerów AK w Wilnie i Lwowie było bezdyskusyjne. Już jesienią 1943 roku powołano do życia głęboko zakonspirowaną organizację NIE, która miała przejść do działania po zajęciu Polski przez armię sowiecką. Członkowie organizacji NIE otrzymali od komendy głównej AK rozkaz zabraniający im udziału w akcji Burza, a więc także w Powstaniu Warszawskim. Należał do nich słynny ochotnik z Auschwitz rotmistrz Witold Pilecki.

W przyszłym tygodniu przypada 73 rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego. Z tego powodu postanowiliśmy przypomnieć sylwetki powstańców związanych z Opolszczyzną.

Spośród powstańców warszawskich, których miałem zaszczyt osobiście poznać najwięcej opowiedział mi zmarły przed 10 laty harcmistrz Stefan Gorgoń z Batalionu Zośka. Gdy po latach represji za konspirację poakowską wyszedł z więzienia we Wronkach trafił do Opola, gdzie do emerytury pracował w Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Na początku lat 80 powrócił do harcerstwa i zaangażował się w IV Opolski Szczep im. Szarych Szeregów. Był czynnym instruktorem i wiele razy opowiadał nam dorastającym harcerzom o swoich wojennych przeżyciach. Opowiadał także o tym jak w ostatnich dniach lipca 1944 roku on i jego koledzy widząc przetaczające się przez Warszawę tysiące brudnych, obdartych i zniechęconych niemieckich żołnierzy, nie mogli się doczekać rozkazu przystąpienia do walki. Uważali wówczas, że Niemcy już przegrali wojnę i chcieli mieć swój udział w zwycięstwie. W końcu ten rozkaz padł, a batalion Zośka znalazł się w ogniu walki na warszawskiej Woli.