Na początku nie było zbiorów. Dzieła sztuki gromadzone przez królów, bogatą szlachtę, możnych Polaków w wyniku okoliczności historycznych ulegały zniszczeniu, rozproszeniu, kradzieży podczas wojen, pożarów, rozbiorów. Nie było też siedziby. Muzeum mieściło się w budynkach warszawskiej Szkoły Głównej i było ściśle powiązane ze Szkołą Sztuk Pięknych.

Na mocy ustawy, która regulowała stan szkolnictwa i instytucji kultury w zaborze rosyjskim, Muzeum Sztuk Pięknych podlegało Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Placówką kierował dyrektor honorowy, który zatrudniał kustosza, pełniącego zarazem obowiązki konserwatora. Przewidziano też fundusze na gromadzenie i powiększanie zbiorów.

Wzbogacanie zbiorów, powiększanie kolekcji od początku było główną ideą pierwszego i kolejnych dyrektorów Muzeum. „Od 160 lat systematycznie powiększamy zbiory MNW o kolejne, starannie wyselekcjonowane dzieła sztuki - powiedział Łukasz Gaweł, obecny dyrektor MNW. - Zgromadzona kolekcja jest świadkiem historii Muzeum, dlatego w roku jubileuszowym w sposób szczególny chcemy oddać jej głos” – zaznaczył dyrektor Łukasz Gaweł.

„Obchody zainaugurowaliśmy – mówił dyrektor MNW – dwiema wystawami czasowymi ze zbiorów Muzeum – +Chagall+ i +Stan rzeczy+. Prezentują one dwa odmienne oblicza naszej kolekcji i jednocześnie w symboliczny sposób splatają tradycje dawnych mistrzów rzemiosła i współczesność naszych czasów”.

Wtedy jednak, u początków Muzeum, gromadzone zbiory miały służyć przede wszystkim kształceniu polskich artystów, ale miały być również dostępne dla publiczności. Dbano o to, aby muzealne zbiory prezentowały przykłady rozmaitych szkół artystycznych, a przede wszystkim zawierały kolekcje rzeźb i odlewów gipsowych, niezbędne do kształcenia artystów. Częścią zbiorów muzealnych stała się np. kolekcja odlewów gipsowych zgromadzona przez Stanisława Augusta, przekazana Wydziałowi Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego.

Nowe muzeum przejęło również ryciny i obrazy ze Szkoły Sztuk Pięknych. Nie posiadało jednak reprezentatywnego zbioru malarstwa europejskiego. Żeby uzupełnić ten brak, dyrektor honorowy muzeum Justynian Karnicki został wydelegowany przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego za granicę w celu dokonania zakupów.

„Jego misja formowania kolekcji była ze wszech miar udana – napisała w szkicu poświęconym historii Muzeum Agnieszka Morawińska, dyrektor MNW w latach 2010–2018. - Karnicki dokonał wówczas zakupu trzydziestu sześciu obrazów, w tym kilku będących odtąd perłami warszawskiej kolekcji sztuki europejskiej, jak +Madonna z Dzieciątkiem+ Pinturicchia, +Tryptyk z Opłakiwaniem Chrystusa+ Bellegambe’a czy +Święta Rodzina+ Jordaensa” - wymieniała.

Karnicki, który pełnił honorową funkcję dyrektora Muzeum Sztuk Pięknych i wiceprezesa Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, które powstało dwa lata wcześniej - w 1860 r., wielokrotnie podróżował za granicę i dokonał zakupów dzieł sztuki europejskiej dla Muzeum, a w Zachęcie z jego udziałem powstawała kolekcja współczesnej sztuki polskiej, zainicjowana pierwszym zakupem Towarzystwa: był to obraz Józefa Simmlera „Śmierć Barbary Radziwiłłówny”, dziś jeden z najważniejszych polskich obrazów w MNW.

Gromadzenie reprezentatywnej kolekcji ilustrującej historię sztuki europejskiej trwało trzy lata. I wreszcie Komitet pod przewodnictwem Karnickiego, złożony z profesorów Szkoły Głównej, artystów i jednego amatora, zatwierdził do wystawienia wybór stu siedemdziesięciu dwóch obrazów spośród zgromadzonych zasobów. Otwarcie galerii malarstwa Muzeum Sztuk Pięknych w salach Szkoły Głównej nastąpiło 22 czerwca 1865 r. Dla publiczności galeria była dostępna bezpłatnie w czwartki i w niedziele.

Kilka lat później, 13 września 1869 r., otwarto dla publiczności Gabinet Rzeźb i Odlewów Gipsowych. Jego kolekcja obejmowała zbiory Stanisława Augusta i zbiory Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, łącznie siedemset dwadzieścia dwa odlewy; zbiór został powiększony następnie o zakupy.

Jednak już w 1869 r. muzealna ekspozycja w gmachu uniwersyteckim przestała istnieć. Jeszcze na kilka lat otwarto ją w 1872 r. w przyznanych muzeum obszerniejszych pomieszczeniach pałacu Paca, ale w 1875 r. straciło ono tę siedzibę, jednocześnie z braku miejsca zmuszone zostało do przekazania Szkole Głównej zbiorów Gabinetu Rzeźb. Śmierć kustosza i konserwatora zbiorów Jacentego Sachowicza w 1875 r. i dyrektora Justyniana Karnickiego w 1876 r. zakończyły pierwszy rozdział historii Muzeum Sztuk Pięknych.

Okres kolejnej honorowej dyrekcji Cypriana Lachnickiego w Muzeum Sztuk Pięknych był trudnym czasem walki o zdobycie siedziby dla muzeum, czy to przez pozyskanie któregoś z gmachów istniejących, czy wybudowanie specjalnie zaprojektowanego budynku.

Zbiory jednak stopniowo się powiększały dzięki zakupom. W 1898 r. liczyły pięćset sześćdziesiąt pięć obrazów, sto trzydzieści dziewięć fotografii, rysunków i rycin oraz dwanaście książek.

Wówczas, wobec bierności władz państwowych, postanowiono przekazać zbiory miastu Warszawie, pod warunkiem że miasto wybuduje siedzibę dla muzeum.

W 1906 r. zmarł Lachnicki, pozostawiając Muzeum Sztuk Pięknych swoją kolekcję obrazów, rycin, rysunków i fotografii.

Do zainteresowania opinii publicznej i do rozbudzenia zainteresowania sprawami Muzeum przyczyniły się późniejsze artykuły Zenona Przesmyckiego, Czesława Poznańskiego i Władysława Tatarkiewicza oraz nowy przewodnik „Cicerone”.

W 1912 r. kupiono plac przy Alejach Jerozolimskich.

Muzeum otrzymało kilka ważnych zapisów, nie tylko powiększających zbiory, ale także poszerzających ich zakres: zapisaną przez Romana Szewczykowskiego kolekcję wyrobów ślusarskich, zbiór monet i medali polskich zapisany przez Kazimierza Sobańskiego, różnorodną kolekcję Leopolda Méyeta.

Kiedy Polska odzyskała niepodległość, narodowa placówka muzealna stała się ważnym punktem programu nowego państwa. W 1916 r. Muzeum Sztuk Pięknych zostało przekształcone w Muzeum Narodowe m.st. Warszawy, a w 1918 r. w Muzeum Narodowe.

Zbiory przeniesiono do kamienicy przy ulicy Podwale 15, do odremontowanego, a następnie powiększonego, budynku.

Warszawskie muzeum przejmowało zbiory rozmaitych instytucji, takich jak dawny ratusz, Kasa im. Mianowskiego, Uniwersytet Warszawski, Towarzystwo Opieki nas Zabytkami Przeszłości i coraz znaczniejsze zapisy osób prywatnych. Powoli stawało się skarbnicą narodową, do której kierowano pamiątki i dobra kultury.

W tym czasie nastąpiło też połączenie Muzeum Narodowego i Muzeum Wojska, które zostało powołane jako Dział Wojskowy Muzeum Narodowego w Warszawie, pod wspólną dyrekcją Bronisława Gembarzewskiego.

31 grudnia 1923 r. zapadła decyzja budowy gmachu muzeum na działce przy Alejach Jerozolimskich.

Do realizacji wybrano projekt gmachu w stylu modernistycznym autorstwa Tadeusza Tołwińskiego. Zakładał on budowę związanych z sobą pawilonów: czterech prostopadłych do ulicy i trzech łączących je równoległe w głębi, pozostawiających przednie dziedzińce pomiędzy pawilonami. Prace postępowały szybko: w 1927 r. rozpoczęła się budowa, w 1931 r. gotowe były dwa pawilony; w 1936 r. dyrektorem Muzeum Narodowego w Warszawie został Stanisław Lorentz, a w 1938 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Narodowego.

Stworzono stałą ekspozycję zbiorów muzeum w specjalnie dla nich zakomponowanych wnętrzach.

Muzeum zainaugurowało działalność w nowym gmachu dwiema ekspozycjami: monograficzną wystawą Aleksandra Gierymskiego oraz wystawą „Malarze martwej natury”,

„Rok 1938 zamyka okres organizacji Muzeum Narodowego, które odtąd w normalnych warunkach będzie mogło rozwijać się i wypełniać swe zadania – jako skarbnica dzieł sztuki i zabytków przeszłości, jako instytut naukowy i jako instytucja oświatowa” – pisał ówczesny dyrektor Muzeum Narodowego Stanisław Lorentz.

„Okres II wojny światowej postawił przez muzeum i jego dyrektorem zadania wykraczające poza zwykłe doświadczenia. Historia ta – wielokrotnie opisana – to heroiczny czas muzeum, którego pracownicy chronili także zbiory należące do wyposażenia zniszczonego już w pierwszych tygodniach wojny Zamku Królewskiego oraz dzieła sztuki, których właściciele oddawali w opiekę muzeum, sądząc, że będą tam bezpieczniejsze. Kilkukrotnie uszkadzany gmach przetrwał wojnę, ale zbiory zostały poważnie zniszczone i rozkradzione, zwłaszcza w okresie powstania warszawskiego, kiedy w gmachu stacjonowali niemieccy żołnierze dopuszczający się aktów wandalizmu opisanych w dzienniku dyrektora Lorentza” – przypomina w szkicu Agnieszka Morawińska.

Po wojnie, dekretem z 7 maja 1945 r., uznano Muzeum Narodowe w Warszawie za centralną muzealną instytucję państwową, a od czerwca zaczęto przyjmować pierwsze transporty rewindykacyjne.

Stanisław Lorentz chciał zapewnić wyjątkową pozycję Muzeum Narodowego, które według jego wizji miało być najznakomitszą instytucją w Polsce.

Profesor dążył do zabezpieczenia „dla Muzeum” nie tylko ruchomych dóbr kultury, ale całych zespołów pałacowych, dlatego muzeum powiększyło się o pałace i zbiory Branickich w Wilanowie, Radziwiłłów w Nieborowie i Arkadii, Łazienek Królewskich, o zbiory Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, Państwowych Zbiorów Sztuki, Mennicy Państwowej, dzieła ze Śląska i Pomorza, o zarekwirowane przez państwo zbiory Potockich, a także o liczne skromniejsze zespoły pochodzące z pałaców i dworów, z tak zwanych zabezpieczeń w terenie.

Prof. Lorentz inicjował wielkie wystawy, korzystał z programów międzynarodowej współpracy, dzięki którym muzeum pokazywało dzieła sztuki francuskiej, angielskiej, meksykańskiej.

Opiekun galerii malarstwa europejskiego prof. Jan Białostocki tworzył wystawy malarstwa weneckiego, pejzażu europejskiego, sztuki kręgu Leonarda i Rembrandta, a opiekun polskiej sztuki prof. Stefan Kozakiewicz – sztuki warszawskiej od czasów średniowiecza do współczesności i międzynarodową wystawę Bellotta.

Kazimierz Michałowski, wieloletni wicedyrektor muzeum, światowej sławy archeolog śródziemnomorski, przyczynił się do wzbogacania kolekcji muzealnych skarbami z wykopalisk, w tym najwybitniejszym w skali światowej zespołem malowideł ściennych i detali architektonicznych z nubijskiej katedry Faras w północnym Sudanie. Do dziś pracownicy muzeum prowadzą wykopaliska w Egipcie, w świątyni Totmesa III, a od niedawna w Kerczu na Ukrainie, odkrywając skarby Królestwa Bosporańskiego.

Lata osiemdziesiąte to z jednej strony spełnienie marzenia prof. Lorentza, czyli odbudowanie Zamku Królewskiego w Warszawie, któremu Muzeum Narodowe przekazało setki dzieł sztuki, w tym zespół widoków Warszawy Canaletta. Z drugiej jednak strony to zły czas dla Muzeum; w stanie wojennym usunięto ze stanowiska opowiadającego się po stronie „Solidarności” prof. Lorentza.

Tak jak za czasów prof. Lorentza, tak i dziś najbardziej palącą potrzebą staje się budowa nowego gmachu Muzeum Narodowego w Warszawie, który pozwoli stworzyć odpowiednio wyposażone pracownie konserwatorskie i otworzyć dla publiczności te zbiory i pracownie, które dotąd pozostają zamknięte.

Dziś zbiory MNW, jednego z najstarszych muzeów sztuki w Polsce, liczą ok. 830 tys. dzieł sztuki polskiej i światowej, od antyku do współczesności. Obejmują malarstwo, rzeźbę, rysunki oraz ryciny, fotografie, numizmaty, a także przedmioty sztuki użytkowej i wzornictwo.

Dzieła ze zbiorów Muzeum można oglądać w Gmachu Głównym i jego czterech oddziałach: Muzeum Plakatu w Wilanowie, Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego w Królikarni, Muzeum Wnętrz w Otwocku Wielkim oraz Muzeum w Nieborowie i Arkadii.

14 lutego 2022 r. Muzeum Narodowe w Warszawie wraz ze Stowarzyszeniem Architektów Polskich ogłosiło konkurs na rozbudowę siedziby głównej.

„W tym wyjątkowym roku jubileuszowym rozpoczynamy wyczekiwany przez dziesięciolecia proces rozbudowy. W bezpośrednim sąsiedztwie gmachu głównego od strony parku Na Książęcem, powstanie nowy pawilon” – ogłosił Łukasz Gaweł, dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie.(PAP)

Autor: Anna Bernat

abe/ skp/