Cmentarz w Orli został upamiętniony w ramach realizowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) programu "Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej" finansowanego ze środków Ministerstwa Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu.

Uroczystość prezentacji tablicy odbyła się na cmentarzu w Orli w czwartek z udziałem m.in. przedstawicieli ministerstwa kultury, lokalnej społeczności, wyznaniowej gminy żydowskiej a także Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, które współpracuje z Narodowym Instytutem Dziedzictwa przy tym projekcie.

"Tragiczny los, który spotkał polskich obywateli narodowości żydowskiej, dotknął również miejsca kultu religijnego. Masowym mordom dokonywanym przez Niemców w czasie II wojny światowej towarzyszyły dewastacje synagog i miejsc pochówku, cmentarzy" - mówił podczas uroczystości wiceminister kultury Jarosław Sellin. Dodał, że te cmentarze, które ocalały, uległy dalszej dewastacji w czasach komunizmu.

Wiceminister podkreślił, że cmentarze żydowskie są w wielu miejscowościach w Polsce "jedynym materialnym śladem obecności społeczności żydowskiej w konkretnych miejscowościach i oczywiście nośnikiem pamięci". "Naszym podstawowym obowiązkiem jest zatem zadbanie, aby były te cmentarze i te miejsca szanowane, tak jak szanowane są miejsca święte dla wszystkich religii" - mówił.

Dyrektor muzeum POLIN Zygmunt Stępiński przypomniał ogromne znaczenie cmentarzy żydowskich dla społeczności żydowskiej. "Nekropolia żydowska była kamieniem węgielnym każdej gminy" - mówił Stępiński.

Stępiński i wojewódzka konserwator zabytków prof. Małgorzata Dajnowicz podkreślali, że Orla to wyjątkowe miejsce z bogatą historią, gdzie gmina żydowska działała od XVI do połowy XX w. "Społeczność żydowska przed II wojną światową stanowiła ponad 70 proc. mieszkańców tej miejscowości. Upamiętniamy dzisiaj ludność, która włożyła bardzo ważny wkład w rozwój tej miejscowości, w kulturę tych ziem, w kulturę Podlasia" - powiedziała Dajnowicz.

"Upamiętniamy nie tylko mieszkańców gminy, którzy mieszkali przy rynku, czy np. przy ulicy Narewskiej, Szkolnej, ale również wszystkich rzemieślników, sklepikarzy, domokrążców, którzy mieszkali tutaj przez setki lat i zapisali się w historii tego miasta" - mówił o Orli Stępiński.

Sekretarz gminy Orla, Irena Odzijewicz, mówiła, że Orla "szczyci się tym", że była miejscowością wielokulturową, w której zgodnie ze sobą mieszkała ludność różnych narodowości. "Niestety historia sprawiła, że w tej mozaice wielokulturowej zabrakło jednego elementu, ale dzisiaj odsłaniamy tablicę, która, myślę, że pozwoli naszym mieszkańcom (...), aby na trwałe pamiętać o tym, że byli tu, mieszkali i żyli jako sąsiedzi, przyjaciele, bliscy, również ludzie narodowości żydowskiej" - mówiła.

Na cmentarzu w Orli ustawiono kamień pamiątkowy z tablicą w kształcie nawiązującą do macewy. Obok napisu informacyjnego zastosowano nowoczesną formę upamiętnienia w postaci znaku QR, odsyłającego do szerszej charakterystyki nekropolii na portalu zabytek.pl.

W pilotażu projektu znalazło się 11 cmentarzy żydowskich. Oprócz tego w Orli, także w Broku, Górze Kalwarii, Lublinie, Siedlcach, Tykocinie, Warszawie, Tuszynie, Szamotułach. "Celem tego programu (...) jest doprowadzenie do sytuacji, żeby takie upamiętnienia były w 1,2 tys. miejsc, żeby na wieki pamięć o tym, że istotna społeczność w wielu polskich miejscowościach, miasteczkach, wsiach była obecna przez wieki i żeby była pamiętana właśnie dzięki takim trwałym oznaczeniom" - mówił Sellin.

Zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa Anna Czerwińska-Walczak poinformowała, że w 2019 r. pracownicy oddziałów Instytutu dokonali tzw. weryfikacji w terenie każdego cmentarza żydowskiego w Polsce (ok. 1,2 tys.) zidentyfikowanych na podstawie wcześniejszych badań archiwalnych. Przeprowadzono ich inwentaryzację, wykonano karty opisowe, dokumentacja znalazła się w bazach. "Warto zaznaczyć, że dzięki tym wysiłkom cmentarze żydowskie w Polsce są jedną z najlepiej opracowanych grup zabytków" - podkreśliła Czerwińska-Walczak.

Dyrektor POLIN mówił, że oprócz informacji dodanych w ramach znakowania cmentarzy QR kodami, na portalu zabytek.pl zostanie jednocześnie zaprezentowanych ok. trzystu cmentarzy żydowskich. Przypomniał, że muzeum POLIN gromadzi od dłuższego czasu dokumentację cmentarzy i udostępnia je na portalu Wirtualny Sztetl (sztetl.org.pl).

Jak informuje POLIN na stronie dotyczącej sztetli, tzw. nowy cmentarz żydowski w Orli znajduje się na rogu ulic Polnej i Poświętnej. Powstał prawdopodobnie na początku XIX w., w związku z brakiem miejsca na starej nekropolii przy synagodze w tej miejscowości. Zajmuje powierzchnię 1,5 ha, do dziś zachowało się najwyżej 25 nagrobków kamiennych, a nieokreślona ich liczba - jak podkreślono - może znajdować się płytko pod ziemią.(PAP)

autorki: Sylwia Wieczeryńska, Izabela Próchnicka

swi/ kow/ aszw/