W powstaniu tej jednej z najbardziej zasłużonych rosyjskich organizacji pozarządowych miał udział laureat Pokojowej Nagrody Nobla - fizyk i dysydent Andriej Sacharow. Ponad 30 lat od swego powstania Memoriał stał się ofiarą represji wobec społeczeństwa obywatelskiego w Rosji: władze najpierw nadały organizacji status "zagranicznego agenta", a w grudniu 2021 roku nakazały jej likwidację. Gdy w piątek pod adresem Memoriału napływają gratulacje, sąd w Moskwie ma rozpatrzeć wniosek rosyjskiej Prokuratury Generalnej o zajęcie biura Memoriału w centrum stolicy.

Za "zagranicznego agenta" Stowarzyszenie Memoriał, zajmujące się badaniem "białych plam" historii ZSRR, zostało uznane w 2016 roku. Działające w ramach Memoriału Centrum Obrony Praw Człowieka otrzymało ten status jeszcze wcześniej, w 2014 roku.

Memoriał - którego pełna nazwa brzmi: Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyczno-Oświatowe, Charytatywne i Obrony Praw Człowieka "Memoriał" - powstał w latach 80. jako zrzeszenie niezależnych organizacji. W trakcie całej działalności tworzyły go niezależne struktury, z których część działała poza granicami Rosji. Centrum Obrony Praw Człowieka Memoriał, zarejestrowane jako organizacja w latach 90., nagłaśniało naruszenia praw człowieka we współczesnej Rosji, m.in. prowadziło wykaz więźniów politycznych.

Od trzech dekad Stowarzyszenie Memoriał, również poprzez swoje organizacje regionalne, działało na rzecz badania i dokumentowania zbrodni stalinowskich. Związani z Memoriałem historycy i aktywiści odnajdywali i upamiętniali miejsca masowych pochówków ofiar represji, jak np. uroczysko Sandarmoch w Karelii, gdzie przez lata odbywały się coroczne międzynarodowe dni pamięci. Badacze Memoriału przeszukiwali archiwa państwowe pod kątem dokumentów dotyczących tych zbrodni, pomagali potomkom represjonowanych w ustaleniu losów ich przodków i w staraniach o ich rehabilitację. Memoriał zgromadził imienne wykazy ofiar, dokumenty z archiwów rodzinnych, fotografie i różnego rodzaju przedmioty dokumentujące realia sowieckich łagrów.

W Moskwie Memoriał organizował coroczną akcję "Przywracanie imion" - publiczne odczytywanie nazwisk dziesiątek tysięcy ofiar represji stalinowskich, aresztowanych i rozstrzelanych bądź zmarłych w łagrach. Inny projekt - "Ostatni adres" - upamiętniał imiennie ofiary represji: na ścianach domów mieszkalnych w miastach Rosji, skąd zabierano ludzi aresztowanych podczas masowych czystek lat 30. XX wieku, pojawiły się tabliczki informujące o losie tych osób. Z udziałem i przy wsparciu Memoriału odbywały się projekty historyczne dotyczące historii najnowszej, w tym konkursy dla młodzieży, wystawy i publikacje.

Temat represji politycznych w ZSRR stawał się jednak w Rosji w ostatnich latach coraz bardziej ryzykowny, wraz ze stopniowym rehabilitowaniem Związku Sowieckiego i postaci Józefa Stalina. Pod adresem Memoriału pojawiały się ze strony władz oskarżenia o tworzenie "fałszywego" obrazu ZSRS i "zniekształcanie" historii. W 2016 roku został aresztowany, a później skazany na wieloletnie więzienie Jurij Dmitrijew - szef Memoriału w Republice Karelii i jeden z odkrywców grobów na uroczysku Sandarmoch.

W 2009 roku zginęła Natalia Estemirowa, działaczka Centrum Obrony Praw Człowieka Memoriał w Czeczenii. Estemirowa gromadziła dokumentację przypadków naruszania praw człowieka w Czeczenii - porwań, torturowania ludzi i zabójstw; współpracowała z dziennikarką "Nowej Gaziety" Anną Politkowską. Po śmierci Estemirowej Memoriałem w Czeczenii kierował Ojub Titijew, który w 2018 roku został aresztowany i skazany za rzekome posiadanie narkotyków. Działacz wyszedł na wolność w 2019 roku na podstawie przedterminowego zwolnienia warunkowego.

Stowarzyszenie Memoriał zostało uznane przez ministerstwo sprawiedliwości Rosji za "zagranicznego agenta" w październiku 2016 roku. Centrum Obrony Praw Człowieka otrzymało ten status dwa lata wcześniej, w 2014 roku. Od tego czasu Memoriał był karany grzywnami za domniemane nieprzestrzeganie przepisów o "zagranicznych agentach". Pod koniec 2021 roku Prokuratura Generalna zwróciła się do Sądu Najwyższego o likwidację organizacji. Późniejsze apelacje zostały odrzucone. Jednak w czerwcu br. zwolennicy Stowarzyszenia Memoriał utworzyli organizację publiczną - Centrum Obrony Praw Człowieka Memoriał, które zapowiedziało, że będzie dokumentować i publikować informacje o znaczących naruszeniach praw człowieka i działać jako ruch, bez tworzenia osobowości prawnej.

Już niedługo po powstaniu Stowarzyszenia Memoriał powołano w nim sekcję polską, która zajęła się badaniem represji w ZSRR wobec obywateli polskich po 17 września 1939 roku. Na czele sekcji polskiej stanął Aleksandr Gurjanow. W latach 90. XX wieku Memoriał zajmował się badaniem losów Polaków deportowanych z Kresów Wschodnich II RP oraz osób internowanych i aresztowanych w latach 1944-45. W 2005 roku, gdy Główna Prokuratura Wojskowa Rosji poinformowała o umorzeniu śledztwa w sprawie zbrodni katyńskiej i utajniła uzasadnienie umorzenia, Memoriał zaangażował się w walkę na drodze sądowej o odtajnienie decyzji prokuratury i o rehabilitację ofiar zbrodni katyńskiej. W 2015 i 2019 roku Memoriał przygotował i opublikował wielotomowe wydawnictwa poświęcone ofiarom zbrodni katyńskiej spoczywającym w Katyniu i Miednoje. Te unikalne tomy są jedynymi tego rodzaju publikacjami dostępnymi dla rosyjskiego czytelnika.

W 2012 roku Memoriał został uhonorowany przez polskie władze nagrodą "Pro Dignitate Humana" za poświęcenie i bezkompromisowe działania w obronie praw osób prześladowanych i narażonych na represje, a także za niezłomną postawę w poszukiwaniu prawdy historycznej, w tym za walkę o ujawnienie prawdy o Katyniu. (PAP)

awl/ akl/