We wspólnej mogile przy szczątkach odnaleziono elementy odzieży, w tym umundurowania wojskowego, które pozwala stwierdzić, że są to szczątki żołnierzy poległych w latach 1919-1920. Trwający od wiosny 1919 r. do października 1920 r. konflikt pomiędzy Polską i Republiką Litewską był spowodowany sporem o Wileńszczyznę, Suwalszczyznę i część Podlasia. W lipcu i sierpniu 1920 r. wojska litewskie, wykorzystując dramatyczną sytuację Polski walczącej z bolszewikami, zajęła część spornego obszaru. Jesienią 1920 r. „zbuntowane” dowodzone przez gen. Lucjana Żeligowskiego odzyskały Wileńszczyznę, kończąc tym samym spór z Kownem, ale aż do 1938 r. oba kraje nie utrzymywały stosunków dyplomatycznych.

Zawiasy (lit. Lazdenai) położone 30 kilometrów na północny zachód od Wilna, na linii kolejowej Wilno–Kowno, były miejscem jednej z ostatnich potyczek konfliktu polsko-litewskiego. Polegli tu i zostali pochowani we wspólnej mogile, przy szlaku kolejowym Wilno-Kowno, żołnierze litewscy oraz żołnierze polscy. W 1938 r., po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską, kolejarze z obsługi stacji Zawiasy wraz z dowódcą strażnicy Korpusu Ochrony Pogranicza „Zawiasy” uporządkowali zapomniane wówczas miejsce pochówku. Postawiony został nagrobek z krzyżem, a wokół mogiły posadzono białe akacje.

Mogiła nie przetrwała w tej formie do czasów współczesnych. Przez kolejne dziesięciolecia została całkowicie zapomniana. W 2018 r. podczas kwerendy archiwalnej w Litewskim Centralnym Państwowym Archiwum pozyskano wykaz żołnierzy wojska litewskiego, pochowanych w Wilnie, Nowych Trokach, Oranach, Duksach, Lejpunach, Bortelach, Mejszagole i Zawiasach (stan na rok 1938), utworzony na potrzeby przekazania stronie litewskiej po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych w 1938 r.

Mogiłę odnaleziono 13 września 2022 r. podczas prowadzonych badań archeologicznych. Prace prowadzono we współpracy z litewską archeolog Dianą Oleinik oraz przy wsparciu wolontariuszy Stowarzyszenia Odra-Niemen.

To kolejny etap polsko-litewskich prac prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej na Litwie. W 2017 r. w miejscowości Michnokiemie (okolice Podborza) pracownicy Wydziału Kresowego IPN odkryli mogiły żołnierzy Armii Krajowej, którzy zginęli w walkach z Niemcami i sowietami lub zostali zamordowani po wzięciu do niewoli.(PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk/ pat/