W piątek rano berliński oddział Instytutu Pileckiego poinformował o odnalezieniu w niemieckim archiwum awangardowego filmu "Europa" Franciszki i Stefana Themersonów, który dotąd był uznany za zaginiony. "Odkrycie miało miejsce w ramach szeroko zakrojonych prac badawczych berlińskiego oddziału Instytutu Pileckiego, który – współpracując z Bundesarchiv od 2019 r. – przeprowadził digitalizację już ponad 32 000 sygnatur i milionów dokumentów archiwalnych" - podano w komunikacie.

Jak informuje PAP Klara Kopcińska, przedstawicielka Themerson Estate na Polskę, "oryginalny materiał na celuloidzie został przekazany przez Themerson Estate w depozyt do Narodowego Archiwum Brytyjskiego Instytutu Filmowego. Premiera +Europy+ w standardzie 2K odbędzie się 6 października podczas 65. Festiwalu Filmowego BFI w Londynie".

Jak informuje PAP Kopcińska, "Pierwotnie sądzono, że obrazoburczy film Stefana i Franciszki Themersonów został zniszczony przez nazistów, został on jednak odnaleziony w Archiwum Federalnym w Berlinie w 2019 r. Komisja ds. zagrabionych dzieł sztuki na terenie Europy, występując w imieniu Themerson Estate, wynegocjowała zwrot filmu przez Archiwum Federalne, w którym przechowywana była oryginalna celuloidowa kopia filmu od czasu zjednoczenia Niemiec w latach dziewięćdziesiątych. To pierwszy od dziesięcioleci przypadek odzyskania arcydzieła filmowego z Niemiec. Obecnie +Europa+ została przekazana przez Themerson Estate Narodowemu Archiwum Brytyjskiego Instytutu Filmowego (BFI National Archive) w długotrwały depozyt. Jest przechowywana w archiwum kopii matek BFI w Warwickshire wraz z oryginalnymi materiałami z pozostałych ocalałych filmów Themersonów, z których większość powstała w Anglii, dokąd twórcy przyjechali w czasie II wojny światowej i gdzie spędzili resztę życia" - wyjaśnia.

Kopcińska opisuje też, jak będzie przebiegać premierowy pokaz. "W pełni zrekonstruowana w formacie 2K, +Europa+ będzie mieć światową premierę podczas 65. Festiwalu Filmowego w Londynie BFI we współpracy z American Express, w środę 6 października w BFI Southbank. Będzie to pierwszy pokaz filmu od wczesnych lat trzydziestych. Spotkanie poprowadzi Will Fowler, kurator działu filmu artystycznego Narodowego Archiwum BFI, wezmą w nim też udział goście specjalni, którzy opowiedzą o powstaniu dzieła, jego kontekście, zagrabieniu, zaginięciu i odzyskaniu" - tłumaczy.

Co ciekawe, pokazane też zostaną dwie rekonstrukcje +Europy+, które powstały, nim oryginalny film został odnaleziony.

"Jesteśmy szczęśliwi, że udało się odzyskać to wyjątkowe dzieło sztuki, które tak długo było zaginione i uznane za zniszczone przez nazistów, a teraz będzie dostępne dla publiczności na całym świecie. Dziękujemy Bundesarchiv za współpracę i mam nadzieję, że w przyszłości uda się odnaleźć i odzyskać kolejne filmy zagrabione przez nazistów" - powiedziała Anne Webber, współprzewodnicząca Komisji ds. zagrabionych dzieł sztuki na terenie Europy.

Ten, pierwszy od dziesięcioleci, przypadek odzyskania dzieła filmowego z Niemiec, to wydarzenie bardzo ważne dla polskiej kultury. "Obowiązkiem Bundesarchiv jest jak najlepsze zabezpieczenie i ochrona zbiorów obejmujących ponad 160 tys. filmów i ponad milion taśm filmowych. Jednak w kilku przypadkach okazało się, że film nie należy do naszej kolekcji. Cieszymy się, że udało się zwrócić +Europę+ właścicielom, i mamy nadzieję, że dotrze on do szerokiej, zainteresowanej publiczności" - mówił Michael Hollmann, prezes Niemieckiego Archiwum Federalnego.

Themersonowie to artyści, którzy poznali się w Warszawie w 1930 r. i rozpoczęli trwającą całe życie współpracę jako pisarze, ilustratorzy, wydawcy i awangardowi twórcy filmowi. Zrealizowana w Warszawie, w ich sypialni, "Europa" była ich drugim filmem i pierwszym znaczącym filmem awangardowym zrealizowanym w Polsce.

"Europa" – jak informuje Kopcińska, to "zaskakujący proroczy protest przeciwko rodzeniu się faszyzmu w Europie, oparty na futurystycznym wierszu polskiego poety Anatola Sterna z 1925 r. pod tym samym tytułem; wykorzystuje cały wachlarz awangardowych technik filmowych: fotogramy, kolaże i powtórzenia przekładające słowa na idee i obrazy, które oddają grozę, nierówności społeczne i moralny upadek, którego świadkami byli artyści z Polski – z Europą na skraju przepaści".

Było to jedno z największych osiągnięć ówczesnego europejskiego filmu awangardowego. Themersonowie zabrali po jednym egzemplarzu każdego ze swoich pięciu filmów, w tym "Europy", do Paryża, kiedy przenieśli się tam w 1938 r.

Wraz z wybuchem wojny, kiedy para zgłosiła się jako ochotnicy do Wojska Polskiego, "Europa" została oddana na przechowanie do Laboratorium Filmowego Vitfer wraz z pozostałymi czterema filmami. Wszystkie pięć filmów zostało skonfiskowanych z Laboratorium przez nazistów w 1940 r. i uważano, że zostały zniszczone i utracone na zawsze.

"Europa", uznawana za ważne dzieło awangardowej kinematografii, choć mogła zaginąć, nie została zapomniana i pojawiło się kilka prób jej odtworzenia. Stefan Themerson dokonał rekonstrukcji z London Film-Makers Co-op w 1983 r. z zachowanych fotosów z filmu, a w 1988 r. Piotr Zarębski, w hołdzie Themersonom, stworzył własną wersję filmu.

Zarówno Franciszka, jak i Stefan umarli w 1988 r. przekonani, że "Europa" nie przetrwała. Dopiero w 2019 r. ich siostrzenica i spadkobierczyni Jasia Reichardt dowiedziała się od badaczy z Instytutu Pileckiego, że kopia filmu może znajdować się w Bundesarchiv. W lutym 2020 r. Robert Devcic, agent Themerson Estate, skontaktował się z Komisją ds. zrabowanych dzieł sztuki na terenie Europy, aby uzyskać pomoc w identyfikacji i odzyskaniu filmu oraz wynegocjowaniu jego zwrotu z Bundesarchiv. Badania Komisji ujawniły, że po przejęciu w Paryżu oryginalna kopia celuloidowa "Europy" trafiła do Filmoteki Rzeszy (Reichsfilmarchiv) w Berlinie, a do 1959 r. znajdowała się w zbiorach Wschodnioniemieckiego Państwowego Archiwum Filmowego (Staatliches Filmarchiv). Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. Filmoteka stała się częścią Niemieckiego Archiwum Federalnego (Bundesarchiv), gdzie film pozostawał do dziś. Komisja stwierdziła, że w Bundesarchiv znajdowały się dwie kopie filmu, 35-mm kopia celuloidowa pozostawiona w Vitfer w 1940 r. oraz kopia wykonana przez Bundesarchiv.

Po powrocie do Wielkiej Brytanii w lipcu tego roku "Europa" została odrestaurowana przez Fixafilm w Warszawie, zamówiono też do niej ścieżkę dźwiękową skomponowaną przez Lodewijka Munsa. Zarówno obie oryginalne kopie, jak i współczesne pliki filmowe "Europy" zostały przekazane przez Themerson Estate do Archiwum Narodowego BFI, w którym znajdują się trzy ocalałe filmy Themersonów, z których dwa zostały zrealizowane w Anglii dla Wydziału Filmowego Rządu RP na Uchodźstwie: "Calling Mr Smith" (1943) i "Oko i ucho" (1945) oraz zrealizowana w Polsce "Przygoda człowieka poczciwego" (1937) - informuje Themerson Estate.

Brakuje czterech pozostałych filmów, skonfiskowanych w Paryżu w 1940 r.; są to: "Apteka" (1930), "Drobiazg melodyjny" (1933), "Zwarcie" (1935) i paryska kopia "Przygody człowieka poczciwego".

65. Festiwal Filmowy BFI w Londynie we współpracy z American Express będzie trwać od środy 6 października do niedzieli 17 października. 15 października w warszawskim Iluzjonie odbędzie się pierwsza polska projekcja filmu "Europa". (PAP)

Autorka: Dorota Kieras

dki/ skp /