Na Polskiej Liście Krajowej Programu UNESCO Pamięć Świata umieszczane są obiekty o szczególnej wartości dla historii, kultury i tradycji polskiej. Wśród 17 nowych (uroczysta ceremonia 26 czerwca w Belwederze) znajduje się przechowywany w Archiwum Państwowym w Katowicach protokół pierwszego posiedzenia Sejmu Śląskiego.

Sejm Śląski był jedynym takim organem w II Rzeczpospolitej. Sprawował władzę ustawodawczą na terenie utworzonego z dwóch części Górnego Śląska województwa śląskiego. Jedna z nich składająca się z okolic Cieszyna od średniowiecza do 1918 roku znajdowała się w granicach Czech, a następnie monarchii Habsburgów. Druga (większa) została przyłączona w czerwcu 1922 roku do Polski na mocy decyzji Rady Ambasadorów złożonej z przedstawicieli wielkich mocarstw.

Decyzja ta została poprzedzona trzema powstaniami (1919, 1920 i 1921) oraz plebiscytem (1921), po których rządy wielkich mocarstw uznały, że najlepszym sposobem zakończenia polsko-niemieckiego konfliktu o Górny Śląsk będzie podział spornego terenu między obydwa kraje.

Rząd Rzeczpospolitej, choć do 1921 roku zaangażowany był głównie w konflikty i spory graniczne na wschodzie (z Litwą, Ukrainą oraz Rosją bolszewicką), już w 1920 roku podjął kroki w celu poparcia swoich roszczeń wobec Górnego Śląska.

Najważniejszym elementem tych starań była pomoc - finansowa i organizacyjna w trakcie przygotowań do plebiscytu górnośląskiego oraz militarna (choć oficjalnie władze Rzeczpospolitej do niej się nie przyznawały) dla oddziałów powstańczych.

Argumentem, który miał zachęcić mieszkańców Górnego Śląska do głosowania za przyłączeniem ich ziem do Polski była autonomia. Sejm RP przyznał ją Górnemu Śląskowi jeszcze zanim rozstrzygnęła się kwestia przynależności tego terenu. Na mocy przyjętej 15 lipca 1920 roku ustawy (tzw. Statutu Organicznego) Górny Śląsk miał posiadać w ramach Rzeczpospolitej daleko posuniętą samodzielność. Ta samodzielność przejawiała się w szerokich uprawnieniach władz administracyjnych i samorządowych, w tym odrębnej policji, szkolnictwie i sprawach wyznaniowych, ubezpieczeniach socjalnych i podatkach, a także w dziedzinie finansowej, czego wyrazem był odrębny Skarb Śląski.

Najważniejsze decyzje podejmował wyłaniany w wyborach powszechnych Sejm Śląski. Z kompetencji Sejmu Śląskiego wyłączono jedynie sprawy wojskowe i polityki zagranicznej, które podlegały Sejmowi RP w Warszawie.

Pierwsze posiedzenie Sejmu Śląskiego odbyło się 10 października 1922 roku w obecności specjalnie przybyłego do Katowic premiera Juliana Nowaka. Obrady zwołano w auli monumentalnej Szkoły Rzemiosł (obecnie gmachu Akademii Muzycznej).

Aż do wyboru marszałka (został nim związany z Wojciechem Korfantym Konstanty Wolny) obrady poprowadziła Janina Omańkowska, społeczniczka rodem z okolic Golubia-Dobrzynia na Pomorzu. Była jedną z pierwszych kobiet na świecie, której przypadł zaszczyt prowadzenia obrad parlamentu.

Dokładny przebieg posiedzenia jest znany dzięki protokołowi, który znajduje się w zasobach Archiwum Państwowego w Katowicach. To właśnie ten dokument został wpisany na listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata.

Dr Barbara Kalinowska-Wójcik z Archiwum Państwowego w Katowicach przekazała PAP, że ten protokół jest integralną częścią większego zbioru dokumentów odzwierciedlających całokształt działalności Sejmu Śląskiego w latach 1922–1939, który zawiera akta Biura Sejmu Śląskiego oraz niewielką spuściznę klubów poselskich.

"Losy tych archiwaliów były tak trudne i skomplikowane jak historia Polski i Górnego Śląska" - podkreśla dr Kalinowska-Wójcik.

Wyjaśnia, że do wybuchu II wojny światowej archiwalia przechowywano w gmachu Sejmu Śląskiego (został oddany do użytku w 1929 roku jako największy budynek użyteczności publicznej w II RP i służy obecnie urzędom: wojewódzkiemu oraz marszałkowskiemu - przyp. PAP). W pierwszych dniach września 1939 roku część archiwaliów zostało wywiezionych do Lwowa, skąd jednak po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej przywieziono je do Katowic.

Po 1945 roku Sejm Śląski nie został odtworzony, a tereny Górnego Śląska włączono do wspólnego województwa z terenami należącymi wcześniej do Kongresówki (m.in. Zagłębie Dąbrowskie).

O dokumenty, które były częścią spuścizny po Sejmie Śląskim zadbał i je uporządkował historyk Edward Długajczyk.

Wniosek o wpisanie na listę UNESCO został przygotowany przez Katarzynę Słysz-Szczucką oraz dr Barbarę Kalinowską-Wójcik.

Protokół znajduje się w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach w zespole Sejm Śląski w Katowicach (zespół nr 12/17), sygn. 536.

Z jego treścią można się zapoznać w serwisie https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/-/zespol/140283 (PAP)

autor: Józef Krzyk

jkrz/ dki/