Obaj eksperci zauważają, że w ostatnich latach doszło w Turcji do zmiany pozycji religii w życiu społecznym, a zmianę tę wiążą przede wszystkim z początkiem drugiej dekady ponad 20-letnich rządów Erdogana. „Fundamentalnie zmieniła się pozycja islamu w przestrzeni publicznej; Erdogan i jego środowisko wywodzą się w końcu z tradycji politycznej, która kontestowała laickość tureckiej Republiki” – wskazuje dr Chudziak.

„Kiedy w 2002 roku Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) Erdogana doszła do władzy, nie chciała konfrontacji z bastionami tureckiego sekularyzmu – armią i sądownictwem. Otwarcie muzułmańska partia, której ważnym członkiem był Erdogan, została bowiem wcześniej zdelegalizowana za zagrożenie, jakie stanowiła dla świeckości” - tłumaczy dr Altinordu, przypominając początki rządów obecnego prezydenta.

„Do zmiany doszło po wprowadzeniu poprawek konstytucyjnych po referendum z 2010 roku, które wzmocniły kontrolę AKP nad sądownictwem, oraz po dwóch głośnych sprawach sądowych przeciwko wojskowym. W tamtym czasie Erdogan wygrał też trzy wybory z rzędu, co oczywiście wzmocniło jego władzę i legitymizację” – wyjaśnia turecki socjolog.

Eksperci zauważają, że islam stał się w retoryce obecnych władz integralną i kluczową częścią tureckości, wykorzystywaną też przez władze do tworzenia podziałów w zróżnicowanym i złożonym społeczeństwie. „Islam na poziomie oficjalnej symboliki państwowej zaczął być przedstawiany jako integralny i kluczowy składnik tożsamości tureckiej; to zmiana podstawowa i najważniejsza” – podkreśla naukowiec z Zakładu Bliskiego Wschodu i Azji Środkowej SGH. „Wprowadzane w kraju zmiany – jak np. dotyczące utrudnień w zakupie i spożywaniu alkoholu - tłumaczone są świeckimi argumentami, jednak motywacja rządu jest stricte religijna” – dodaje, zaznaczając, że Turcja nadal jest formalnie państwem świeckim.

„Erdogan wielokrotnie dzielił społeczeństwo na sunnickich konserwatystów – +prawdziwych Turków+ – oraz resztę. Wiele mówiącym przykładem są dwie historie, które opowiadał podczas rozgrywających się w Stambule w 2013 roku protestów w parku Gezi. W jednej z nich demonstranci mieli zaatakować matkę z dzieckiem dlatego, że zakrywała włosy. W drugiej uciekający przed policyjnym gazem łzawiącym protestujący weszli rzekomo w butach do meczetu i zaczęli pić w nim alkohol. Pierwszą historię zdementowały miejskie kamery, drugą – pracujący we wspomnianym meczecie muezzin” – przypomina dr Altinordu.

„Ten wątek dobrze obrazuje strategię Erdogana, wykorzystującą religię do polaryzowania i przedstawiania oponentów jako kulturowo wyobcowanych ludzi nieszanujących islamu” – dodaje rozmówca PAP.

Dr Chudziak podkreśla, że zachodzące w Turcji przekształcenia „godzą w niereligijną część społeczeństwa, a w zachowaniach Erdogana, jego środowiska i jego zwolenników jest pewien element rewanżyzmu wobec wcześniejszych elit i świeckości”.Zwolennicy prezydenta Erdogana podkreślają dumę z bycia muzułmaninem, którą mogą czuć dzięki swojemu liderowi.

„Erdogan jest naszym prezydentem, jest muzułmaninem, reprezentuje nas i dba o swoich obywateli” – mówi PAP 55-letnia Esma, wyborczyni AKP. Kobieta podkreśla znaczenie, jakie odgrywa w jej życiu religia. Przyznaje, że ważne jest dla niej to, że prezydent Turcji jest pobożnym muzułmaninem. „Jestem bardzo zadowolona z roli, jaką w końcu w naszym społeczeństwie odgrywa islam. W drugiej połowie XX wieku kobiety nie mogły zakrywać włosów na uczelniach i wysokich stanowiskach. Nie pozwalali nam praktykować swojej wiary” – wspomina.

Badający tureckie społeczeństwo dr Altinordu zaznacza, że dla wyborców Erdogana sprawy związane z religią są jednymi z ważniejszych punktów jego programu. Mówiąc o kampanii zakończonej pod koniec maja trzecią turą prezydencką Erdogana i wygraną jego partii w wyborach parlamentarnych, zwraca uwagę na próby pozyskania przez opozycję głosów wyborców religijnych.„To było dość zaskakujące widzieć Republikańską Partię Ludową (CHP) i jej przewodniczącego zabiegających o wyborców religijnych. Do swojego sojuszu zaprosili nawet byłych członków AKP, chcąc pokazać, jak bardzo przyjaźnie nastawieni są do islamu” – przypomina rozmówca PAP.

“Erdogan natomiast nie przestawał straszyć opozycją i tym, jakie zagrożenie stanowi dla islamu. Były to ostrzeżenia bazujące na dawnej polityce CHP, niemającej nic wspólnego z jej obecnym kierownictwem” – zaznacza.

Zapytana o to, czy zdobycie władzy przez obecną opozycję stanowiłoby zagrożenie dla religii, 55-letnia Esma – nosząca hidżab i zgodnie z regułami islamu modląca się pięć razy dziennie – odpowiada stanowczo: „Oczywiście! Opozycja jest wrogo nastawiona do islamu, sam Kilicdaroglu obraził kiedyś hidżab, nazywając go +kawałkiem materiału+. Gdyby doszedł do władzy, sytuacja osób religijnych znacznie by się pogorszyła” – ocenia rozmówczyni PAP.

Podsumowując wzrost znaczenia religii w Turcji, dr Chudziak wskazuje jednak, że „radykalny islam to nadal margines”. „Radykalny, czyli taki, który opiera swoją tożsamość przede wszystkim na aspekcie religijnym, nieuznający prawa świeckiego i uważający, że islam powinien regulować każdą sferę życia. Po tych wyborach w ramach sojuszu skupionego wokół Erdogana weszło jednak do parlamentu czterech posłów radykalnie islamistycznej HUDA-PAR” – zaznacza ekspert.

Z Ankary Jakub Bawołek (PAP)

jbw/ mms/