Starania o ustanowienie dnia pamięci o żołnierzach antykomunistycznego podziemia trwały kilka lat, a kluczową w nich rolę odegrał ówczesny Opola wiceprezydent Arkadiusz Karbowiak, który uparcie przekonywał do tej idei różne ważne osobistości, z dwoma poprzednimi Prezydentami RP włącznie.

O ile fakt ten w świadomości Opolan w jakimś stopniu funkcjonuje, to stosunkowo mało osób wie dlaczego święto to ustanowiono właśnie 1 marca.

Po wkroczeniu do Polski centralnej wojsk sowieckich, po rozwiązaniu Armii Krajowej i rozbiciu centrali tworzonej na gruzach AK organizacji „NIE”, po aresztowaniu generałów Fieldorfa i Okulickiego, po rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj, we wrześniu1945 roku, powołano cywilno-wojskową organizację o nazwie Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość.

Stawiało sobie ono cele walki o prawdziwą niepodległość Polski, ale walka ta miała mieć przede wszystkim charakter polityczny i propagandowy. Jednak potrzeba chwili sprawiła, że pierwszym zadaniem stało się scalenie pozostałości wszystkich podziemnych struktur i oddziałów.

Nie było to łatwe, bo kontaktów z podziemiem szukała też cała armia agentów NKWD i UB. Mówimy o antykomunistycznym powstaniu bo w zbrojnym oporze wobec komunistycznego zniewolenia wzięło udział około 200 tysięcy ludzi. Stoczono tysiące potyczek i dziesiątki dużych bitew, likwidowano zdrajców i rozbijano więzienia.

Powstanie to zwalczano różnymi sposobami. Do walki zaangażowano siły ludowego wojska polskiego i stacjonujące w Polsce wojsko sowieckie. Organizowano wielkie obławy i pacyfikacje ale najgorszym wrogiem partyzantów była komunistyczna propaganda. Ludzi z lasu określano mianem bandytów, faszystów i zdrajców, jednocześnie obciążano ich odpowiedzialnością za biedę i utrudnianie normalizacji życia.

Ich samych kuszono kolejnymi amnestiami, obietnicami normalnego życia, których nikt nie zamierzał dotrzymywać. Ujawniający się bardzo często trafiali do więzień, a często także na Syberię.

W listopadzie roku 1947 aresztowany został ostatni prawdziwy tzw. czwarty zarząd zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Kolejny piąty zarząd składał się już głównie z agentów bezpieki. 1 marca 1948 roku członkowie ostatniego prawdziwego zarządu WiN zostali rozstrzelani. To na pamiątkę tamtego wydarzenia święto pamięci żołnierzy wyklętych obchodzimy właśnie w tym dniu.