Z uwagi na swoje usytuowanie, przy ulicy Gęsiej, przez warszawiaków obóz nazywany był "Gęsiówką". Funkcjonował od lipca 1943 do sierpnia 1944 roku, kiedy został wyzwolony przez żołnierzy Armii Krajowej z Batalionu "Zośka". Zginęło w nim, według różnych szacunków, od 20 do nawet 200 tysięcy ludzi. Są to dane szacunkowe, ponieważ Niemcy zniszczyli dokumentację obozową, starali się także systematycznie zacierać ślady masowych zbrodni na ludności w Warszawie.

Pierwszy transport więźniów przewieziono tam 19 lipca 1943 roku z KL Buchenwald. Byli to przeważnie niemieccy kryminaliści przeznaczeni do roli obozowych kapo. Później Niemcy więzili w KL Warschau głównie Żydów z różnych krajów Europy, także z Polski, a także Polaków. Historycy od lat nie są zgodni co do przeznaczenia i zasad funkcjonowania KL Warschau, a także lokalizacji obozu, jego wielkości oraz tego, czy na jego terenie znajdowały się komory gazowe.

Według opinii badaczki historii KL Warschau Marii Trzcińskiej z Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (zmarła w 2011) celem obozu była eksterminacja mieszkańców stolicy i miał on znacznie szerszy zasięg niż przyjmuje to oficjalna historiografia. Oprócz "Gęsiówki" miał obejmować także cztery inne miejsca zagłady: lager w Lasku na Kole, lager przy Bonifraterskiej, zlokalizowany przy dworcu Gdańskim, oraz dwa obiekty zagłady - lagry Warszawa Zachodnia. To właśnie Maria Trzcińska oszacowała liczbę śmiertelnych ofiar KL Warschau na 200 tysięcy. Mówiła także o komorze gazowej, znajdującej się pod Dworcem Zachodnim.

Ustaleń badaczki nie potwierdza Instytut Pamięci Narodowej. Liczbę zamordowanych w obozie szacuje na 20 tysięcy. Według przyjętej przez IPN wersji KL Warschau zajmował obszar pomiędzy ówczesnymi ulicami: Gęsią, Zamenhofa, Okopową, Glinianą, Ostrowską oraz Wołyńską. Więźniami obozu byli Żydzi z różnych krajów Europy, jak również Polacy - więźniowie polityczni. Obóz oraz przylegające do niego ruiny były także wykorzystywane przez Niemców jako miejsce egzekucji. Masowo rozstrzeliwano tam Polaków - ofiary łapanek na ulicach Warszawy.

Latem 1944 roku, w obliczu zbliżającego się frontu wschodniego, Niemcy podjęli decyzję o likwidacji KL Warschau. 27 lipca 1944 roku wymordowali kilkuset więźniów słabszych i chorych. Dzień później około 4 tysięcy ludzi pognali w kierunku Kutna. W trakcie trwającego trzy dni marszu więźniowie nie dostali ani wody, ani żadnego pożywienia. Ci, którzy nie mieli siły iść dalej, byli mordowani. Tych, którzy przeżyli, nieco ponad 2 tysiące ludzi, wywieziono do KL Dachau. Więźniowie, których Niemcy zostawili w KL Warschau, mieli zająć się likwidacją infrastruktury obozowej. To oni 5 sierpnia 1944 roku, w piątym dniu Powstania Warszawskiego, zostali wyzwoleni w brawurowej akcji żołnierzy Batalionu "Zośka" Armii Krajowej. Powstańcy uwolnili 348 Żydów, w tym 24 kobiety. Część z nich przyłączyła się do walk o Warszawę.

(więcej)

Według ustaleń Marii Trzcińskiej KL Warschau składał z pięciu lagrów - oprócz Gęsiówki były to: lager w Lasku na Kole, lager przy Bonifraterskiej zlokalizowany przy dworcu Gdańskim oraz dwa obiekty zagłady - lagry Warszawa Zachodnia. Były one położone przy dworcu kolejowym, przy którym, według Marii Trzcińskiej, jeden z tuneli był wykorzystywany jako komora gazowa. Jej zdaniem zwłoki pomordowanych wywożono i spalano na "Gęsiówce", gdzie mieściły się krematoria. Obiekty zagłady na terenie Warszawy były połączone linią i bocznicami kolejowymi, które pozwalały na transporty więźniów pomiędzy lagrami. Jak obliczała Maria Trzcińska, w codziennych egzekucjach ulicznych i w obozach ginęło około 100 osób dziennie, a w komorach gazowych pod dworcem zachodnim około 300 osób, głównie więźniów narodowości polskiej, co - według ustaleń badaczki - pozwala przyjąć, że w KL Warschau łącznie zamordowano około 200 tysięcy osób.

W ocenie Marii Trzcińskiej było to zbieżne z liczbą Polaków, którzy bez wieści zaginęli na ulicach Warszawy podczas łapanek i aresztowań. W swoich ustaleniach badaczka powołuje się na powojenne relacje mieszkańców Woli, którzy opowiadali, że widzieli transporty i słyszeli krzyki mordowanych ludzi, co potwierdzałoby istnienie komory gazowej w tunelu przy Dworcu Zachodnim.

Ustaleń Marii Trzcińskiej nie potwierdza Instytut Pamięci Narodowej. Liczbę zamordowanych w obozie historycy instytutu szacują na 20 tysięcy. W roku 2017 historyk i fotograf Zygmunt Walkowski opublikował wyniki badań zdjęć lotniczych Warszawy, w tym zrobionych podczas wojny przez Luftwaffe i odnalezionych w amerykańskich archiwach. Według niego KL Warschau został ograniczony do rejonu ulicy Gęsiej, a pod Dworcem Zachodnim nie było komory gazowej. Po wojnie na terenie dawnego obozu utworzono więzienie NKWD. Sowieci przetrzymywali tam między innymi jeńców wojennych, żołnierzy AK i członków podziemia niepodległościowego. Później komunistyczna bezpieka umieszczała w nim więźniów kryminalnych, politycznych i tzw. wrogów ludu. Więzienie zlikwidowano pod koniec lat 50. XX wieku, a potem rozebrano wypalony budynek "Gęsiówki".


Według Marii Trzcińskiej badania nad KL Warschau zostały po wojnie przerwane, a dowody na masową eksterminację mieszkańców Warszawy były niszczone, bo kontynuowanie śledztwa ujawniłoby działalność powojennego obozu NKWD, a do tego władze PRL nie chciały dopuścić. W opinii Marii Trzcińskiej ofiary KL Warschau wliczono do strat Powstania Warszawskiego - około 100 tysięcy osób, a kolejne 100 tysięcy ofiar połączono z gettem.

Z ustaleniami Marii Trzcińskiej zgadza się kapelan Towarzystwa Pamięci KL Warschau ksiądz prałat Józef Maj, który w rozmowie z Polskim Radiem powiedział, że w okresie komunizmu resztkami obozu rządził sowiecki kontrwywiad wojskowy Smiersz. "Przez cały ten okres niewyjaśniona jest sytuacja - kto był przetrzymywany w okresie komunistycznym na tych terenach KL, które funkcjonowały mimo odejścia Niemców? To jest obecnie jeden z powodów wstrzemięźliwości władz, co do kwestii KL Warschau, bo tu mogą się objawić rzeczy trudne, jakby się zaczęło badać”- powiedział ksiądz prałat Polskiemu Radiu. Ostatnie ruiny budynków "Gęsiówki", w tym frontową ścianę dawnych Koszar Wołyńskich, rozebrano w połowie lat 60. Obecnie nie ma już śladu zabudowań obozowych KL Warschau. Znajduje się tam skwer, osiedle mieszkaniowe oraz Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.