Przyszedł na świat 16 stycznia 1826 roku w Szostakowie, około 5 mil od Brześcia Litewskiego w rodzinie Ludwika i Alojzy Trauguttów. Po śmierci matki wychowaniem Romualda zajęła się babka Justyna Błocka , osoba pobożna, miłująca ojczyznę . Jej gawędy historyczne i wycieczka na Bielany do grobu Stanisława Staszica pozostały długo w pamięci Romualda.

Kiedy wybuchło powstanie listopadowe chłopiec miał cztery lata i nie wiedział , czym była niepodległość dla Polaków. Dopiero po wstąpieniu w 1836 do gimnazjum w Świsłoczy po raz pierwszy zetknął się z konspiracją i poznał tajniki walki podziemnej. Gimnazjum ukończył z wyróżnieniem odznaczony srebrnym medalem. Znajomość języków i historii, ale także nauk ścisłych nie pozostały bez znaczenia dla kariery politycznej i wojskowej.

Do rosyjskiego wojska trafił jako ochotnik 1845 r. Został przydzielony do batalionu saperów, stacjonującego w Żelechowie. W armii szybko zrobił karierę. Brał udział w kampanii węgierskiej 1849 r. Uczestniczył w wojnie krymskiej, budował mosty i groble. Pracował przy umocnieniach twierdzy sewastopolskiej. Karierę rosyjskiego oficera kończył w czerwcu 1862 roku, kiedy w kościołach i na ulicach Warszawy trwały demonstracje patriotyczne dające początek insurekcji.

Nadszedł rok 1863. Początkowo wątpił w sukces powstania, widząc poważne braki w przygotowaniu militarnym i niekorzystną sytuację geopolityczną. Dopiero, kiedy walka stała się powszechną przystąpił do powstania.Władze powstańcze wiedząc o jego sukcesach na Kobryńszczyźnie mianowały Traugutta powstańczym generałem. Pełniąc funkcję komisarza wojennego w Galicji udał się do Lwowa .

W Warszawie na Smolnej 3 pojawił się 10 października 1863 roku tym razem jako Michał Czarnecki. Tydzień później objął władzę powstańczą. Miał wtedy 37 lat.
Powstaniem kierował z zakonspirowanego mieszkania przy ul. Smolnej poprzez swoich przedstawicieli- członków Rządu Narodowego Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyskiego, Jana Jeziorańskiego i Romana Żulińskiego i tutaj został aresztowany w nocy 10 na 11 kwietnia 1864 roku.

Stąd przez 6 miesięcy wychodziły rozkazy i oświadczenia organizacji narodowej, której przewodniczył. Pracował nad przygotowaniem pospolitego ruszenia chłopów, zreformował wojsko powstańcze przekształcając partyzantkę w regularną armię. Próbował utworzyć flotę powstańczą. Przebudował również organizację cywilną.

Jako prezes Rządu Narodowego prowadził politykę niezależną zarówno od “Białych”, jak i “Czerwonych” w przekonaniu, że niezależność jest koniecznym warunkiem prawdziwego szczęścia każdego narodu.

Dziewiętnastego lipca 1864 roku Sąd Polowy skazał Romualda Traugutta i czterech pozostałych członków Rządu Narodowego na śmierć przez powieszenie. Wyrok został wykonany 5 sierpnia 1964 roku. W momencie egzekucji 30-tysięczny tłum padł na kolana ze śpiewem “Święty Boże ...”Traugutt skonał pierwszy.

W 2003 roku po 140 latach od wybuchu powstania styczniowego, w czasie uroczystości w Cytadeli w obecności prawnuka Romualda Traugutta prymas Józef Glemp przypomniał przywódcę 1863 r. i życzliwie odniósł się do procesu beatyfikacyjnego Traugutta, ale także arcybiskupa Szczęsnego Felińskiego. Wcześniej zwolennikiem wznowienia procesu beatyfikacyjnego był kardynał Stefan Wyszyński.

Pierwsze głosy o potrzebie beatyfikacji legendarnego przywódcy 1863 roku pojawiały się jeszcze w okresie międzywojennym. W 2004 roku 2 tysiące osób podpisało się pod petycją o wznowienie procesu beatyfikacyjnego . W tygodniu poprzedzającym 160 rocznicę insurekcji 1863 warto sobie przypomnieć o Romualdzie Traugucie niewątpliwie najważniejszym przywódcy Powstania Styczniowego.