Stefan Żeromski był nazwany "sumieniem polskiej literatury", podejmował tematy walki o godność człowieka, sprawiedliwość społeczną i niepodległość. Bohaterowie jego książek to ludzie przeżywający dramaty i rozterki, często żyjący w ubóstwie. Od początku pracy twórczej zwracał uwagę na los narodu polskiego w niewoli. Dał temu wyraz już w pierwszym tomie nowel "Rozdziobią nas kruki, wrony" z 1895 roku.

Do tematyki niepodległościowej powracał wielokrotnie, między innymi w opowiadaniach i powieściach o Powstaniu Styczniowym - "Wierna rzeka". W ostatniej powieści "Przedwiośnie" z 1924 roku zawarł surową ocenę pierwszych lat niepodległości i wskazał na konieczność reform ustrojowych. Spod jego pióra wyszły tak znane powieści, jak "Popioły" czy "Syzyfowe prace", a ponadto dramaty - "Uciekła mi przepióreczka" i "Róża" oraz wiersze. Cenione są też "Dzienniki", które powstały w latach 80. XIX wieku.

Żeromski-społecznik, działał w organizacjach niepodległościowych, w 1918 roku organizował polską władzę państwową na Podhalu. Został pierwszym prezydentem pierwszego skrawka wolnej Polski - Rzeczypospolitej Zakopiańskiej. Był współtwórcą i pierwszym prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich, a także - w 1925 roku - założycielem i pierwszym prezesem polskiego oddziału PEN Clubu.

W 1919 roku osiedlił się w Konstancinie-Jeziornie pod Warszawą, a pięć lat później przeniósł się do mieszkania w Zamku Królewskim w stolicy. Możliwość tę otrzymał od prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława Wojciechowskiego, jako wyraz szacunku dla jego zasług.

Stefan Żeromski zmarł 20 listopada 1925 roku. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie.

Trzy lata później w Nałęczowie zainaugurowało działalność muzeum poświęcone jego osobie i twórczości.

W 100. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, w 2018 roku, Stefan Żeromski został pośmiertnie uhonorowany Orderem Orła Białego.

(więcej)

Urodził się 14 października 1864 roku w Strawczynie koło Kielc, w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jako nastolatek stracił oboje rodziców. Po ich śmierci utrzymywał się głównie z udzielania korepetycji. Trudności finansowe i kłopoty zdrowotne sprawiły, że nie uzyskał matury. Jednak naukę kontynuował na studiach w Warszawie. Zetknął się wówczas z ruchem socjalistycznym, co wpłynęło na jego poglądy w kwestiach społecznych.

Zadebiutował, mając 18 lat - w 1882 roku - w "Tygodniku Mód i Powieści" przekładem wiersza Lermontowa i w "Przyjacielu Dzieci" wierszem "Piosenka rolnika". W 1897 roku na łamach dziennika "Nowa Reforma" ukazała się powieść "Syzyfowe prace", w której Żeromski dał obraz umysłowego i patriotycznego dojrzewania młodzieży w walce z rusyfikacją. Trzy lata później ukazała się książka "Ludzie bezdomni". Autor kreśli w niej wzór bohatera - samotnego inteligenta, społecznika, odrzucającego szczęście osobiste dla pojętego heroicznie obowiązku walki o dobro ogółu.

Wielkim sukcesem wydawniczym były "Popioły", w których na tle panoramy wojen napoleońskich i życia pod zaborami, Żeromski przedstawił kształtowanie się nowoczesnej świadomości patriotyczno-obywatelskiej narodu. W 1922 ukazała się powieść "Wiatr od morza", za którą otrzymał Państwową Nagrodę Literacką, a dwa lata później - "Przedwiośnie".

Od 1905 roku pisarz działał w organizacjach demokratycznych i socjalistycznych. Był inicjatorem założenia Uniwersytetu Ludowego, organizował kursy dokształcające dla uczniów szkoły rzemieślniczej. W domu Żeromskich prowadzono ochronkę i tajną szkołę. Pisarz był też inicjatorem powstania Akademii Literatury oraz Straży Piśmiennictwa Polskiego. Z jego inicjatywy powstało w 1906 roku Towarzystwo Szerzenia Oświaty "Światło". Do końca życia łączył działalność społeczną z twórczością pisarską. Za tę ostatnią w okresie międzywojennym uzyskał cztery nominacje do literackiej Nagrody Nobla.