Do badań Instytutu Śląskiego w warunkach konspiracyjnych było zaangażowanych kilkunastu pracowników naukowych. Swoimi korzeniami stowarzyszenie naukowe Instytut Śląski sięga roku 1933, kiedy to krakowskie środowisko naukowe z sekretarzem generalnym Polskiej Akademii Umiejętności prof. dr Stanisławem Kutrzebą i wojewodą śląskim – uczniem Kutrzeby – drem Michałem Grażyńskim podjęli inicjatywę szczegółowych badań nad przeszłością Śląska oraz jego społeczeństwem. Właśnie dla popularyzacji tych działań zostało powołane w Katowicach stowarzyszenie INSTYTUT ŚLĄSKI.

Do napaści w 1939 r. Niemiec na Polskę Stowarzyszenie Instytut Śląski opublikowało 98 książek w seriach wydawniczych – Biblioteka Pisarzy Śląskich; Pamiętnik Instytutu Śląskiego; Polski Śląsk; Śląsk. Ziemia i Ludzie;Ukazały się „Zaranie Śląskie” i Wykaz Literatury Bieżącej o Śląsku”. Jedną z ostatnich książek przed wojną była wydana w 1939 r. rozprawa Józefa Kokota pt. Zakres działania województwa śląskiego jako jednostki samorządu terytorialnego.

Jako podstawowe zadanie władze Stowarzyszenia uznawały popularyzację wiedzy o Śląsku, czemu – poza wydawnictwami – służyły wszelkie formy otwartych spotkań naukowych, głównie odczytowych. W połowie 1939 r. ze Stowarzyszeniem było związanych 305 osób w tym 132 mieszkańców ze Śląska .
W lutym 1934 roku został wybrany pierwszy zarząd Stowarzyszenia. Pierwszym przewodniczącym został wicepremier inż. Eugeniusz Kwiatkowski, a dyrektorem dr Roman Lutman.

To właśnie Lutman posługujacy sie w podziemiu pseudonimami (ps. Stanisław Ossowski, Witkowski) kierował działajacym w czasie okupacji niemieckiej Instytutem.
Ten polski prawnik, historyk i działacz społeczny, ale także dziennikarz oraz wieloletni dyrektor Biblioteki Śląskiej i Instytutu Śląskiego przed pierwszą wojną światową należał do „Zarzewia” i skautingu.Walczył w obronie Lwowa. Podczas akcji plebiscytowej pracował na Górnym Śląsku w sekcji polskiej Wydziału Prasowego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, był korespondentem „Kuriera Lwowskiego”. Przez pewien czas nadzorował z ramienia komisarza plebiscytowego działalność redakcji „Katolika”. Brał udział w II i III powstaniu śląskim; podczas tego ostatniego pracował w redakcji czasopisma „Powstaniec”, wydawanego początkowo przez dowództwo grupy „Wschód”. Związany także z “Zaraniem Śląskim”. W marcu 1938 uczestniczył w I Kongresie Związku Polaków w Niemczech w Berlinie. Podczas okupacji organizował m.in. kursy śląskoznawcze .

Niestety powojenny rozwój Instytutu przerwało ograniczenie swobód badawczych, a następnie jego likwidacja w okresie pogłębiającego się stalinizmu. Dopiero na fali przemian październikowych 9 maja 1957 roku z inicjatywy Opolskiego Towarzystwa Przyjaciól Nauk Instytut Śląski został reaktywowany.Pierwszym przewodniczącym Rady Naukowej został prof.Stanisław Rospond, a dyrektorem Roman Lutman.

Odrodzony wówczas Instytut był kontynuatorem powołanego 15 grudnia 1933 roku w Katowicach stowarzyszenia naukowego Instytut Śląski. Od sierpnia 2019 Instytut Śląski jest instytucją kultury podległą Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Właśnie w tym roku obchodzi 65-lecie istnienia w powojennym Opolu.