Kontrola, o której wynikach poinformowano w piątek, miała zbadać, czy w wybranych 14 parkach narodowych w latach 2019-2023 prawidłowo chroniono ich różnorodność biologiczną, zasoby przyrody nieożywionej i walory krajobrazowe, a także przywracano i odtwarzano zniekształcone siedliska przyrodnicze. W Polsce funkcjonują 23 parki narodowe.

W raporcie wskazano, że w skontrolowanych parkach narodowych nie zrealizowano wszystkich zaplanowanych działań ochronnych. Zwrócono uwagę, że istotną przyczyną takiego stanu rzeczy był brak stabilnego i wystarczającego finansowania z budżetu państwa. "W dziewięciu z 14 skontrolowanych parków narodowych otrzymane środki budżetowe nie wystarczały nawet na pokrycie wynagrodzeń pracowników. Wśród zaplanowanych, lecz niewykonanych zadań były m.in. ustawowe zadania związane z prowadzeniem działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego oraz udostępnianiem jego obszaru. Połowa parków nie dysponowała planami ochrony, mimo że były zobowiązane do ustanowienia ich do 15 listopada 2018 r." - poinformowano.

Źródłem finansowania działalności parków były środki z budżetu państwa, przychody własne i pozostałe środki. W raporcie wykazano, że udział pieniędzy z budżetu państwa w strukturze budżetu parków narodowych był zróżnicowany i wynosił od 8 proc. w Tatrzańskim PN w 2021 r. do prawie 80 proc. w PN Bory Tucholskie w 2022 r. Z kolei przychody własne stanowiły m.in. wpływy z opłat za wstęp do parku, wpływy z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości. Dodano, że także udział przychodów własnych w strukturze budżetów parków był zróżnicowany. "W PN Bory Tucholskie stanowiły tylko 6 proc. budżetu, zaś w Tatrzańskim PN w 2022 r. – aż 74 proc." - czytamy w raporcie. Izba dodała, że zróżnicowany był także poziom i struktura wydatków ponoszonych na funkcjonowanie parków. "W połowie skontrolowanych jednostek największą część wydatków stanowiły wynagrodzenia i ich pochodne" - podkreślono.

Kontrola wykazała, że w 9 z 14 skontrolowanych parków otrzymane środki z budżetu nie wystarczały nawet na pokrycie wynagrodzeń. "NIK podkreśla, że sytuacja, w której środki z budżetu wykorzystywane są w zdecydowanej większości na wynagrodzenia lub nawet nie zabezpieczają tych wydatków, powoduje, że działalność parków i realizacja ich ustawowych obowiązków jest zależna od uzyskiwania dodatkowych środków finansowych. Ich otrzymanie w oczekiwanej kwocie przez poszczególne parki nie jest jednak zagwarantowane, a dodatkowo obwarowane jest czasochłonnymi procedurami" - czytamy.

Według NIK przywołany wyżej stan, może prowadzić do niepełnej realizacji zadań ochrony przyrody i znacznie utrudnia ich planowanie. Na ten problem - jak podkreślono - zwracali również uwagę sami dyrektorzy parków.

Izba zauważyła, że skuteczna ochrona zasobów przyrodniczych parku narodowego wymaga rzetelnego zaprojektowania działań ochronnych, a podstawowym instrumentem prawnym, który ma temu służyć, jest plan ochrony. Projekt takiego dokumentu sporządzany jest przez dyrektora parku narodowego, a ustanawia go rozporządzeniem minister właściwy ds. środowiska. Ma na to sześć miesięcy. Minister może również odmówić zatwierdzenia planu. Z powodu złożoności i potencjalnie długotrwałej procedury, przepisy pozwalają jednak na sporządzenie zarządzeń ws. zadań ochronnych jako tymczasowego substytutu planu ochrony.

"W toku kontroli ustalono, że aż 12 spośród wszystkich 23 parków narodowych nie miało ustanowionych planów ochrony, pomimo że ustawowy termin ich sporządzenia upłynął 15 listopada 2018 r. Spośród 16 parków, które przedłożyły opracowane projekty planów ochrony w terminie umożliwiającym ich ustanowienie do 15 listopada 2018 r., jedynie w przypadku czterech z nich termin ten został dochowany" - poinformowano. Zdaniem NIK brak planów ochronnych i ich funkcjonowanie w oparciu o zadania ochronne ustanawiane na krótszy okres nie gwarantuje właściwej ochrony zasobów przyrodniczych parków.

Kontrola wykazała ponadto, że proces ustanawiania planów ochrony nie był prawidłowy również po stronie ministra właściwego ds. środowiska. "Proces opiniowania przez ministerstwo przedłożonych projektów zajmował średnio 67 miesięcy, a w skrajnych przypadkach nawet ponad 10 lat" - zaznaczono.

Kontrolerzy wykazali ponadto, że oficjalne dane na temat powierzchni parków narodowych nie były zgodne ze stanem faktycznym. "Obszar podany w rozporządzeniach Rady Ministrów określających granice parków był zgodny ze stanem faktycznym jedynie w przypadku czterech z 14 skontrolowanych PN. Różnice w skrajnych przypadkach wynosiły 185 ha (PN Bory Tucholskie) oraz 545 ha (Narwiański PN). W efekcie, faktyczna łączna powierzchnia zajmowana przez skontrolowane PN była mniejsza od powierzchni wskazanych w rozporządzeniach w sprawie parków o620 ha" - podano w raporcie.

NIK we wnioskach pokontrolnych zwróciła się m.in. Ministra Klimatu i Środowiska, by podjął działania zapewniające np. zakończenie prac nad ustanawianiem planów ochrony dla parków narodowych; przedkładanie przez dyrektorów parków rzetelnych projektów zarządzeń w sprawie zadań ochronnych; finansowanie działalności parków narodowych na poziomie umożliwiającym realizację wszystkich zaplanowanych zadań ochronnych. (PAP)

mick/ malk/