Jak zaznaczyła w rozmowie z PAP dr Małgorzata Ptasińska, historyk z Biura Badań Historycznych IPN, "życie kulturalne rozwijało się żywiołowo od pierwszych dni powstania Armii Polskiej w ZSRS w 1942 roku, poprzez Armię Polską na Wschodzie, a skończywszy na kampanii włoskiej 2. Korpusu Polskiego 1944-1945". "Jego rozpiętość, zróżnicowanie budzi podziw i uznanie za zrozumienie pośród zawodowych wojskowych. Świadczy o ich przywiązaniu do kultywowania i rozwoju polskiej kultury, za pielęgnowanie polskiego dziedzictwa" - powiedziała.

Na Bliskim Wschodzie pomiędzy 1941 a 1942 r. wydawano blisko 167 tytułów czasopism, w latach 1942-1943 ukazywało się ich 280, zaś w 1944 r. – 351. "Głód słowa drukowanego był ogromny, a z drugiej strony wielka odpowiedzialność spoczywała na redaktorach pism, szczególnie w końcówce wojny, kiedy sojusznicy sprzedali nas Sowietom. Był czas na zabawę, tańce przy orkiestrach wojskowych, na obejrzenie wystaw żołnierzy – malarzy m.in. w Bagdadzie, Kairze. Jednocześnie się kształcono, podnoszono umiejętności zawodowe, a także uzupełniano wykształcenie na każdym poziomie, od powszechnego włącznie" - przypomniała dr Ptasińska.

Do Armii gen. Andersa wstąpiło wielu ludzi kultury – pisarzy, poetów, malarzy, artystów, śpiewaków, kompozytorów. Część z nich była już znana w dwudziestoleciu międzywojennym, część rozpoczynała karierę w przededniu wojny, a dla części debiut nastąpił w czasie wojennej pożogi. Pośród nich znaleźli się m.in. poeci Władysław Broniewski i Józef Bujnowski, pisarze Gustaw Herling-Grudziński, Anatol Krakowiecki, a także Herminia Naglerowa i Beata Obertyńska. Z koeli pośród malarzy, artystów grafików wymienić należy Józefa Czapskiego, Stanisława Westwalewicza, a także Stanisława Gliwę i Zygmunta Turkiewicza. Nie można też zapomnieć o poecie-pieśniarzu Feliksie Konarskim, czyli Ref-Renie, późniejszym autorze słów pieśni "Czerwone maki na Monte Cassino", z którym występowała Renata Bogdańska. Warto pamiętać również o aktorze kabaretowym i estradowym Kazimierzu Krukowskim ps. Lopek. Ponadto w Armii Andersa rozbrzmiewała muzyka Henryka Warsa w wykonaniu samego kompozytora.

"Wielu przedstawicieli przedwojennego życia kulturalnego przeszło szklak bojowy, służąc w Oddziale Propagandy i Oświaty, a potem w Oddziale Kultury i Prasy 2. Korpusu Polskiego. Struktury obu formacji były dość rozbudowane i miejsce w nim zajęli przedstawiciele wielu dziedzin kultury, np. malarze, aktorzy, pisarze, dziennikarze. Część z nich brała równocześnie regularny udział w walkach na froncie, a wolnym czasie pisała, tworzyła np. do +Orła Białego+. Najlepszy przykład stanowi Gustaw Herling-Grudziński, który odmówił przeniesienia z frontu do propagandy i kultury" - wskazała badaczka z IPN.

W Armii gen. Władysława Andersa polscy artyści-żołnierze odegrali ważną rolę na wielu płaszczyznach. "Walczyli o wolną Polskę nie bagnetem, ale krzewiąc polską kulturę na wielu polach, niosąc nadzieję w trudnych chwilach walki, walcząc o morale polskiego żołnierza ze zwątpieniem i z sowiecką propagandą. Z jednej strony stali na straży polskiej kultury i tradycji, zachowując ciągłość z I i II Rzecząpospolitą, odnosząc się do chlubnych przykładów zwycięstwa polskiego oręża. Z drugiej dbali o w rozwój umysłowy wojska polskiego, a także ludności cywilnej, która mu towarzyszyła, począwszy od +nieludzkiej ziemi+. Na niespotykaną skalę nastąpił rozkwit czytelnictwa za sprawą wydawanych tytułów prasowych, książek, w których prezentowali swoją twórczość w okresu wojny, dokumentowali każdy krok na obcej ziemi ku wolnej Polsce, ukazywali znój i poświęcenie w boju, sens walki jak w przypadku bogatej twórczości literackiej i artystycznej poświęconej bitwie pod Monte Cassino. Żołnierze-artyści dbali także o relaks i rozrywkę w wojsku, koncerty dawała m.in. orkiestra Henryka Warsa, działały teatry m.in. Feliksa Konarskiego (Ref-Rena), zaś Referat Fotograficzno-Filmowy organizował pokazy filmów i kroniki polskiej" – powiedziała dr Ptasińska.

Jak również podkreśliła, rola gen. Andersa w zachowaniu polskiej kultury była decydująca. "Zdawał sobie wyśmienicie sprawę z roli i miejsca kultury polskiej, znaczenia jej pielęgnowania i rozwoju, ciągłości polskiego dziedzictwa narodowego w dziejowych ówcześnie chwilach dla Polski. Dlatego m.in. powierzył właśnie Józefowi Czapskiemu odpowiedzialność za organizację i działalność merytoryczną w armii w zakresie kultury i oświaty. Dzięki gen. Andersowi powstało w 2. Korpusie Polskim środowisko umysłowe, któremu zawdzięczamy niebagatelny dorobek polskiej emigracji powojennej, niepodległościowej" - wyjaśniła.

Twórczość takich kompozytorów i autorów tekstów, jak Jerzy Petersburski, Marian Hemar, Henryk Wars i Alfred Schutz, przybliży zorganizowane przez Instytut Pamięci Narodowej widowisko "…w drodze", które odbędzie się w środę, 20 września, o godz. 18 w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. W. Lutosławskiego. W czasie koncertu piosenki z okresu międzywojennego, wojennego i powojennego zabrzmią w wykonaniu Marii Malinowskiej i Macieja Gronka, a także Mateusza Warkusza, Szymona Duraja oraz Dominika Mazana i Rafała Brzezińskiego. Wokalistom będą towarzyszyli muzycy: Emilia Chyła (skrzypce), Tomasz Chyła (skrzypce), Weronika Wiśniewska (altówka), Weronika Kulpa (wiolonczela) i Anna Rocławska-Musiałczyk (fortepian).

Koncert jest częścią cyklu "Artyści Andersa", który towarzyszy międzynarodowemu projektowi IPN "Szlaki Nadziei. Odyseja wolności" opowiadającemu o peregrynacjach marzących o wolnej ojczyźnie Polaków podczas II wojny. "Wciąż niewiele osób zna te historie, szczególnie wśród młodzieży, a można je opowiedzieć w sposób pełen pasji i zaangażowania, np. koncentrując się na artystach, którzy podążali wraz z Armią Andersa z ZSRS do Włoch. Mimo trudów, chorób i głodu podtrzymywali oni tradycję polskiej piosenki, podczas postojów występowali na prowizorycznych scenach, komponowali oraz pisali, współtworząc tzw. Małą Polskę – Polskę wędrowną. Byli oni ambasadorami polskiej sprawy, ale przede wszystkim dodawali otuchy i siły żołnierzom, umacniając nadzieję, że wędrówka z +nieludzkiej ziemi+ zakończy się szczęśliwie" – powiedział PAP Krystian Iwanow, dyrektor Biura Wydarzeń Kulturalnych IPN.

Przypomniał, że w ramach cyklu "Artyści Andersa" zorganizowanych zostało kilkanaście koncertów w całej Polsce, np. "Dźwięki nieutracone", "Już nie zapomnisz mnie", "Na pierwszy znak". "Dzięki nim przybliżamy widzom sylwetki m.in. Jerzego Petersburskiego, Henryka Warsa, Alfreda Schutza, Gwidona Boruckiego czy Feliksa Konarskiego. Utwory międzywojenne i te powstałe w czasie wojny mają uniwersalny przekaz, poza sentymentalną nutą jest w nich również sporo humoru, który był potrzebny w niełatwych czasach. +Rumba Fiesta+, +Pamiętaj o tym, wnuku+, +ABC miłości+, +Mów coś+, +Będziesz dla mnie urzędem skarbowym+, +Pójdź w krainę marzeń+, +Nocami w gwiazdy spoglądam+, +Moja wioska+, +Droga do Warszawy+ to przykładowe tytuły piosenek, których fragmenty wiele osób kojarzy i śpiewa wraz z artystami podczas naszych koncertów. Dla nas to doskonała okazja, by snuć historię tamtych lat" – zaznaczył dyrektor BWK IPN.

Podczas wydarzenia prezes IPN dr Karol Nawrocki - w uznaniu zasług na rzecz trwałego upamiętniania wydarzeń i postaci z historii narodu polskiego w latach 1917–1990 - wręczy szefowi Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych Janowi Józefowi Kasprzykowi Medal Reipublicae Memoriae Meritum.(PAP)

Autorka: Anna Kruszyńska

akr/ skp/