Podczas II wojny światowej działał w ruchu oporu. Kilkakrotnie jako kurier emisariusz dostarczał rządowi na uchodźstwie meldunki o sytuacji w okupowanym kraju. Misją jego życia było przekazanie informacji o planowej eksterminacji Żydów prowadzonej przez III Rzeszę. W tym celu dotarł w przebraniu do obozu w Izbicy i dwukrotnie wszedł do warszawskiego getta.

Jesienią 1942 roku przedostał się do Londynu. Na podstawie dokumentów przywiezionych przez Karskiego ówczesny minister spraw zagranicznych w rządzie RP w Londynie Edward Raczyński w grudniu 1942 roku przedstawił aliantom szczegółowy raport o Holokauście. W 1943 roku Karski złożył też raport amerykańskiemu prezydentowi Franklinowi Delano Rooseveltowi.

Apelował do przedstawicieli najwyższych władz alianckich o ratunek dla Żydów, jednak bezskutecznie. Nikt mu nie uwierzył. "Chciałem uratować miliony, a nie byłem w stanie ocalić jednego człowieka" - mówił po latach.

Po wojnie nie mogąc wrócić do komunistycznej Polski, Karski osiadł w Stanach Zjednoczonych. Wykładał stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu na katolickim Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, pisał książki. Jego publikacja o działalności Polskiego Państwa Podziemnego "Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu", wydana w 1944 w USA, stała się wkrótce bestsellerem i została przetłumaczona na wiele języków. W Polsce po raz pierwszy ukazała się 55 lat później, w 1999 roku.

W 1995 roku Jan Karski został uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem Orderem Orła Białego, otrzymał także amerykański Medal Eisenhowera. W 1982 roku przyznano mu tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata i honorowe obywatelstwo Izraela. Zmarł w Waszyngtonie, 13 lipca 2000 roku, w wieku 86 lat. Pośmiertnie został odznaczony Prezydenckim Medalem Wolności - najwyższym odznaczeniem cywilnym Stanów Zjednoczonych. W 2016 roku prezydent Andrzej Duda awansował go na stopień generała brygady.

(więcej)

Jan Karski, właściwie Jan Kozielewski, urodził się 24 czerwca 1914 roku w Łodzi, w katolickiej rodzinie inteligenckiej. Ukończył studia prawnicze i dyplomatyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Był urzędnikiem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

We wrześniu 1939 roku, jako żołnierz artylerii konnej, dostał się do niewoli sowieckiej. Dwa miesiące później zbiegł z transportu i wrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął działalność konspiracyjną. Powierzono mu obowiązki kuriera politycznego władz Polskiego Państwa Podziemnego.

W 1940 roku udał się jako kurier i emisariusz do Paryża i Angers. W czasie kolejnej misji do Francji został aresztowany przez gestapo. Po brutalnych przesłuchaniach próbował popełnić samobójstwo, obawiając się, że podczas tortur może zdradzić Niemcom tajne informacje. Został odratowany i trafił do więziennego szpitala, z którego odbito go w akcji konspiracyjnego Związku Walki Zbrojnej.

Jako emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego w 1942 roku, pod pseudonimem Jan Karski, którego odtąd stale używał, przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie jako naoczny świadek zdał relację o eksterminacji Żydów. Przekazał także informacje o strukturze, organizacji i funkcjonowaniu Państwa Podziemnego w okupowanej Polsce. Spotkał się jednak z biernością sojuszników.

Po wojnie podjął studia z zakresu nauk politycznych i obronił doktorat na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Przez 40 lat wykładał w tamtejszej Szkole Służby Zagranicznej (Edmund A. Walsh School of Foreign Service) , kształcącej amerykańskich dyplomatów.

Janowi Karskiemu przyznano dwukrotnie Order Virtuti Militari - w 1941 i 1943 roku. Był też laureatem Nagrody im. Brata Alberta za "heroiczną służbę Polsce". W 1998 - w 50. rocznicę powstania państwa Izrael - otrzymał nominację do Pokojowej Nagrody Nobla.

Na krótko przed śmiercią Jan Karski ustanowił Nagrodę Orła Jana Karskiego. Chciał, aby wyróżnienie jego imienia trafiało do tych, którzy "godnie nad Polską potrafią się zafrasować" oraz tych, którzy "nie będąc Polakami, dobrze Polsce życzą". W gronie laureatów znajdują się między innymi Jacek Kuroń, ksiądz Józef Tischner, Marek Edelman, Tadeusz Mazowiecki, Oriana Fallaci, Karol Modzelewski, Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie, Borys Niemcow i Władysław Anders. W ubiegłym (2022) roku wyróżnienie otrzymało polskie społeczeństwo, za bezprecedensowy gest ludzkiej solidarności okazany społeczeństwu ukraińskiemu, oraz Wołodymyr "Wowka" Bigun, dowódca 7. Chorągwi 207. Batalionu Obrony Terytorialnej Kijowa, za "heroizm obrony wolności przed rosyjskim faszyzmem, broniąc nie tylko Ukrainy, ale i Polski".

W tym roku (2023) Nagrodą Orła Jana Karskiego zostali uhonorowani: były prezydent Niemiec Horst Koehler, za "budowanie dialogu, porozumienia i gojenia ran w relacjach niemiecko-polskich i polsko-niemieckich oraz kreślenia perspektywy wzajemnej przyszłości w Europie", i Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze, za próbę przywracania w sferze międzynarodowej rzeczywistości zrozumiałego dla zwykłego człowieka związku między zbrodnią a karą.