Rozkaz rozpoczęcia operacji wydał o świcie 7 lipca 1944 roku dowódca okręgu wileńskiego AK podpułkownik Aleksander Krzyżanowski "Wilk" w związku z szybkim zbliżaniem się wojsk radzieckich do miasta. Regularne oddziały Armii Czerwonej dotarły pod Wilno tego samego dnia i także rozpoczęły szturm.

Kilka dni trwały zaciekłe walki z broniącymi się Niemcami. Podczas starć Armia Krajowa współdziałała z oddziałami sowieckimi. Miasto zostało zdobyte 13 lipca. Na baszcie Giedymina załopotała biało-czerwona flaga, zawieszona przez podchorążego Jerzego Jenscha "Krepdeszyna" i kaprala Artura Rychtera, pseudonim "Zan".

Po kilku godzinach sowieci zmienili sztandar na czerwony. Potem rozbroili polskich żołnierzy. Większość z nich uwięzili i wywieźli na Wschód. Tylko niektórym udało się uciec i włączyć do dalszych walk. Niedługo potem Wilno weszło w skład Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Operacja "Ostra Brama" nie została zauważona na Zachodzie, ponieważ była niezgodna z międzyalianckimi ustaleniami dotyczącymi przynależności państwowej Wilna i ustanowieniem nowej granicy polsko-radzieckiej na Linii Curzona. Z tego powodu minister informacji Wielkiej Brytanii Brendan Bracken nałożył cenzurę prewencyjną na wszelkie doniesienia w mediach w tej kwestii.

"Ostra Brama" była częścią akcji "Burza" na Wileńszczyźnie. Operacja ta, w której w rejonie Wilna walczyło 15 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej, zakończyła się aresztowaniem i deportacją blisko 5 tysięcy z nich.

Ostra Brama w Wilnie to jedyna ocalała z dziewięciu bram miejskich, postawionych podczas rozbudowy miasta w XV i XVI wieku. Zwyczajowo na bramie umieszczano darzony czcią i szacunkiem obraz Matki Bożej, której opiece powierzano miasto i jego mieszkańców. Dziś obraz Matki Bożej Miłosierdzia, nazywanej też Ostrobramską, jest jednym z najcenniejszych zabytków malarstwa na Litwie. To właśnie do Matki Bożej Ostrobramskiej zwrócił się Adam Mickiewicz w Inwokacji do "Pana Tadeusza".

(więcej)

Plan operacji "Ostra Brama" został opracowany w marcu 1944 roku przez sztab Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej. Zakładał zdobycie miasta przez połączone siły okręgów wileńskiego i nowogródzkiego. Został zaakceptowany w Komendzie Głównej Armii Krajowej. Decyzję o przeprowadzeniu samodzielnego ataku na Wilno przez oddziały AK, jako część akcji "Burza", podjął w czerwcu 1944 roku generał Tadeusz "Bór" Komorowski.

W ramach przygotowań do operacji "Ostra Brama" dowódca okręgu wileńskiego podpułkownik Aleksander Krzyżanowski "Wilk" przegrupował większość jednostek partyzanckich w północno-wschodniej części Rzeczpospolitej, aby być gotowym do działań w Wilnie oraz do ataku na miasto z zewnątrz. Pod koniec czerwca ruszyła ofensywa sowiecka, Niemcy zaś przygotowali się do stawienia oporu w samym Wilnie.

W związku z szybkim marszem Armii Czerwonej zbliżającej się do miasta, 7 lipca 1944 roku "Wilk" zdecydował o natychmiastowym rozpoczęciu akcji, przyspieszając ją o jedną dobę. Pas natarcia został rozciągnięty od cmentarza na Rossie do Belmontu. Kierunki uderzenia wyznaczały miejscowości: Lipówka, Hrybiszki, Góry i Kolonia Wileńska.

Tego samego dnia - 7 lipca - w okolice Wilna dotarły oddziały Armii Czerwonej, które o 20.00 podjęły szturm generalny. Miasto zostało zdobyte 13 lipca.

Po zakończeniu walk dowództwo sowieckie nakazało żołnierzom AK wyjść z Wilna. Podpułkownik Krzyżanowski rozlokował oddziały na skraju Puszczy Rudnickiej, a sam udał się na rozmowy do sztabu 3. Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej. Ustalenia miały dotyczyć utworzenia z żołnierzy AK oddziałów Wojska Polskiego przy Armii Czerwonej. Jednak na spotkaniu 17 lipca podpułkownik Krzyżanowski i szef sztabu major Teodor Cetys "Sawek" zostali aresztowani, a polskie oddziały otoczone przez Sowietów i rozbrojone. Tylko cześć żołnierzy zdołała zbiec.

Sowieci internowali prawie 6 tysięcy żołnierzy. Większość z nich odmówiła wstąpienia do armii Berlinga, uformowanej w Związku Radzieckim pod kierownictwem polskich komunistów. Zostali za to wywiezieni do Kaługi, gdzie przez kilka lat służyli w batalionach roboczych Armii Czerwonej przy wyrębie lasu. Oficerów aresztowano, osądzono i wywieziono do Riazania.

Aleksander Krzyżanowski był więziony w Wilnie, Moskwie, Diagilewie i Griazowcu. 4 października 1947 roku wrócił do Polski i zaniechał działalności konspiracyjnej. Mimo to 3 lipca 1948 został aresztowany przez UB i osadzony w więzieniu przy Rakowieckiej na Mokotowie, gdzie zmarł na gruźlicę 29 września 1951 roku.

W operacji "Ostra Brama" brało udział około 12 i pół tysiąca żołnierzy Armii Krajowej i blisko 100 tysięcy radzieckich. Wilna broniło 30 tysięcy wojsk Wehrmachtu. Straty AK wyniosły około 500 poległych i tysiąc rannych.