Jan Matejko swoim talentem opisywał dzieje Polski, choć za jego życia nie było jej na mapie Europy, ponieważ znajdowała się pod zaborami. Czuł się zarówno malarzem, jak i historiozofem - starał się przez obrazy tłumaczyć historię kraju, przyczyny upadku Rzeczpospolitej i niemożność jej odrodzenia. Znany był z drobiazgowej pracy nad detalami, by w pełni oddać realia epoki.

Bardzo pracowity, codziennie kilka godzin spędzał na drabinie z pędzlem w dłoni. Mianowany dyrektorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, wykształcił wielu wybitnych malarzy, wśród których znaleźli się: Włodzimierz Tetmajer, Józef Mehoffer czy Stanisław Wyspiański.

Mimo dużej popularności Jan Matejko nie budził sympatii niektórych przedstawicieli polskiego życia kulturalnego. Jego twórczość krytykował między innymi Józef Ignacy Kraszewski. Stanisław Witkiewicz określał malarstwo Jana Matejki, jako "zatęchłe więzienie, w które chciano wtłoczyć cały nurt artystyczny w Polsce".

Także i dziś twórczość Jana Matejki stanowi przedmiot dyskusji i polemik wśród historyków sztuki. Raz oceniana jest bezkrytycznie, a jego obrazy budzą zachwyt, innym razem są ostro krytykowane.

Jan Matejko zmarł 1 listopada 1893 roku w Krakowie. Uchwałą Senatu RP, rok 2023 ustanowiono "Rokiem Jana Matejki". W uchwale czytamy, że mistrz "konsekwentnie realizował misję artysty i prezentował postawę obywatelskiej służby narodowi".

(więcej)

Dzienna data narodzin malarza nie jest pewna. Księga chrztów podaje 24 czerwca 1838 roku, akta cywilne 28 lipca, zaś sam Jan Matejko obchodził urodziny 30 czerwca. Artysta urodził się w Krakowie, jako dziewiąte z jedenaściorga dzieci Matejków. Był synem Czecha oraz Polki niemieckiego pochodzenia, jednak w jego domu panowała patriotyczna polska atmosfera.

Całe życie był związany z Krakowem. Po ukończeniu tamtejszej Szkoły Sztuk Pięknych oraz krótkich studiach w Monachium i Wiedniu, wrócił do miasta. Założył pracownię artystyczną przy ulicy Floriańskiej, gdzie powstały jego największe dzieła. "Jan Matejko wyszedł poza ramy obowiązującego w tamtych czasach kanonu malarstwa historycznego i starał się pokazać światu i Polakom coś więcej niż anegdotyczne scenki historyczne" - mówiła w Polskim Radiu w 2012 roku Ewa Micke-Broniarek, kustosz malarstwa polskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie.

W 1883 roku malarz ofiarował obraz "Jan Sobieski pod Wiedniem" papieżowi Leonowi XIII, który uhonorował Polaka Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Piusa IX.

Jan Matejko uczestniczył w ratowaniu zabytków Krakowa. Brał udział w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w kościele Mariackim, restauracji gmachu Sukiennic oraz zamku na Wawelu. Wykonywał rysunki dokumentacyne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Kazimierza Wielkiego, królowej Jadwigi i kardynała Oleśnickiego.

Jan Matejko zmarł w wieku 55 lat. W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunt, a w ostatniej drodze towarzyszyły mu tysiące krakowian. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Zabytkowa kamienica, w której urodził się, żył i umarł Jan Matejko, przy ulicy Floriańskiej 41 w Krakowie została przekształcona w muzeum biograficzne malarza. Od 1904 roku Dom Jana Matejki jest Oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie.