80 lat temu w Warszawskim Getcie trwało powstanie. Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania była hitlerowska decyzja odnośnie likwidacji getta i wywiezienia mieszkańców getta do niemieckich obozów koncentracyjnych w ramach niemieckiej akcji likwidacji Żydów w Europie w czasie II wojny światowej.

W kontrze do działań niemieckich wystąpił Bojowy Blok Antyfaszystowski zrzeszający żydowskie organizacje polityczne i część wojskowych działające w konspiracji. Warto przypomnieć, że pierwsze konspiracyjne organizacje żydowskie rozpoczęły swoją działalność już w marcu 1942 roku.

W odpowiedzi na masowe wywózki Żydów do obozów koncentracyjnych w warszawskim getcie powstała Żydowska Organizacja Bojowa. W jej skład wchodzili młodzi działacze ugrupowań lewicowych, do których przyłączyli się też członkowie Bundu. Sztabem ŻOB dowodzili: Mordechaj Anielewicz (dowódca)i Icchak Cukierman (zastępca dowódcy, zajmował się sprawami uzbrojenia),Wywiadem zajmował się Berek Szajndmil, zastąpiony później przez Marka Edelmana.

Już pod koniec 1942 ŻOB liczyła około 600 żołnierzy. Trzy lata wcześniej już w roku agresji niemieckiej na Polskę powstał Żydowski Związek Wojskowy wokół którego gromadzili prawicowi działacze żydowscy. Organizacja w momencie wybuchu powstania w getcie liczyła 250 żołnierzy. Dowódcą został Paweł Frenkel, a w sztabie dowództwa znaleźli się m.in. Dawid Wdowiński i Michał Strykowski.

Obie organizacje usiłowały połączyć siły, różnice polityczne okazały się jednak zbyt wielkie, i rozmowy nie przyniosły rezultatu. Ustalono jednak zasady współpracy i podzielono się strefami obrony. Obie organizacje starały się jednocześnie o nawiązanie kontaktu z konspiracją po stronie „aryjskiej”. W listopadzie 1942 działacze żydowscy spotkali się z kurierem rządu polskiego Janem Karskim, który na ich prośbę dwukrotnie wszedł do getta, z czego zdał później raport przed rządem. Delegat ŻOB Izrael Wilner ”Arie” nawiązał kontakt z Henrykiem Wolińskim „Wacławem” z Referatu Spraw Żydowskich AK.

W momencie wybuchu powstania 19 kwietnia 1943 roku w getcie przebywało już tylko ok. 50-70 tysięcy Żydów przed wybuchem powstania mieszkało tak prawie pół miliona ludności żydowskiej Powstanie było pierwszym takim miejskim wystąpieniem powstańczym w okupowanej przez Niemców Europie.

Mimo zupełnego braku szans na zwycięstwo powstanie stanowiło zbrojną odpowiedź na ludobójstwo, będąc również odwetem na hitlerowcach podjętym przez kilkuset bojowników ŻOB oraz ŻZW. Ze względu na swoją symboliczną wymowę, powstanie w getcie warszawskim uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.

Przypomnijmy raz jeszcze 19 kwietnia 1943 o 6 rano na teren getta wkroczyły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne oraz wspierające je kolaboranckie formacje ukraińskie i łotewskie pod dowództwem Ferdinanda von Sammern Frankenegga.

Tymczasem obrońcy zgrupowali się w trzech miejscach: u zbiegu Nalewek i Gęsiej oraz Zamenhofa i Gęsiej ale także przy placu Muranowskim. Po południu tego dnia dowództwo oddziałów niemieckich przejął Jurgen Stroop, i przeorganizował podporządkowane sobie oddziały. Atakujący ustawili działa na placu Krasińskich i rozpoczęli ostrzał getta, po czym ponownie wkroczyli na ulicę Nalewki.

Po raz kolejny walki miały miejsce w punkcie oporu ŻOB przy Nalewkach i przy kwaterze ŻZW przy pl. Muranowskim. Hitlerowcy natarli tam na dom przy Muranowskiej 7–9, w którym znajdowała się kwatera główna ŻZW. Dwaj dowódcy ŻZW, Paweł Frenkel i Leon Rodal, w trakcie walk podeszli w przebraniach oficerów SS do zgrupowanego przy pl. Muranowskim oddziału ukraińskiego i zaatakowali go z zaskoczenia, przełamując okrążenie i pozwalając żołnierzom żydowskim na odzyskanie inicjatywy w walce. Ponoszący straty hitlerowcy wycofali się około godziny 21.

Zginęło tego dnia od 12 do 100 żołnierzy hitlerowskich (odpowiednio według raportu Stroopa i źródeł żydowskich) oraz 1 żołnierz ŻOB. Hitlerowcy przeszukiwali tego dnia niebronione części getta w poszukiwaniu ludności cywilnej, 580 osób odsyłając do obozów zagłady.

Równocześnie Armia Krajowa podjęła działania mające wesprzeć żydowskich powstańców. Oddział AK pod dowództwem por. Józefa Pszennego podjął nieudaną próbę wysadzenia muru getta, w wyniku której zginęło kilku Niemców. Akowcy stracili dwóch żołnierzy
Polacy, Obywatele, Żołnierze Wolności.

Toczy się walka o Waszą i naszą Wolność.
O Wasz i nasz – ludzki, społeczny, narodowy – honor i godność.
Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka.
Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!
Niech żyje Wolność! pisała w odezwie Żydowska Organizacja Bojowa.

W maju pojawiła się ulotka Żegoty z apelem gen. Władysław Sikorskiego o pomoc Żydom.
Po utworzeniu militarnych organizacji w getcie na wiosnę 1942, zarówno ŻOB, jak i ŻZW próbowały nawiązać kontakt z podziemiem polskim działającym poza gettem., nie zaś z poszczególnymi grupami. Już 11 listopada 1942gen. Stefan Rowecki ”Grot” komendant główny AK, zaaprobował działalność ŻOB i obiecał pomoc w szkoleniu wojskowym i w dostawach broni. Jednak pomoc ta była początkowo niewielka.

Po wybuchu samego powstania AK wsparła powstańców serią niewielkich akcji zbrojnych podejmowanych spoza getta. Podjęto serię ataków na posterunki hitlerowskie położone wokół murów, znaną jako Akcja Getto. Podobne ataki podejmowała też inne formacje m.in. związane z socjalistami.

Warto też pamiętać że 75-stronicowy Raport Stroopa wspomina jednak, że siły niemieckie były „nieustannie pod ostrzałem spoza getta, to znaczy ze strony aryjskiej. [...] Przy pierwszym wtargnięciu do getta udało się Żydom i polskim bandytom, dzięki przygotowanemu napadowi z bronią w ręku, odeprzeć nasze atakujące siły wraz z czołgami i wozami pancernymi”.

Powstanie w Getcie Warszawskim było odpowiedzią na zarządzoną przez Niemców akcję ostatecznej likwidacji resztek dzielnicy żydowskiej w stolicy okupowanej Polski.
Symbolem zagłady getta w Warszawie było wysadzenie przez Niemców 16 maja 1943 roku Wielkiej Synagogi przy ul. Tłomackie.

Nie można też zapomnieć, że w proteście przeciwko obojętności świata wobec powstania i w geście solidarności z ginącymi powstańcami 12 maja 1943 roku popełnił samobójstwo polityk Bundu Szmul Zygielbojm, członek Rady Narodowej RP w Londynie.

Powstanie w Getcie Warszawskim, a także zbrojny opór wobec likwidacji gett w Białymstoku, Częstochowie, Sosnowcu i Będzinie oraz zbrojne wystąpienia w obozach śmierci w Treblince i w Sobiborze stanowią ważną część historii Polski.

Warto też pamiętać, że na ścianie Kościoła Jan Bożego w Warszawie przy Bonifraterskiej, gdzie w czasie powstania toczyły się zacięte walki upamiętnionych zostało dwóch żołnierzy Armii Krajowej, Eugeniusza Morawskiego i Józefa Wilka. którzy zginęli w czasie Akcji Getto.