Wiosną 1943 roku Józef Mackiewicz, na zaproszenie Niemców i za zgodą Polskiego Państwa Podziemnego, pojechał do Katynia jako obserwator ekshumacji zwłok. Pobyt w miejscu kaźni polskich oficerów opisał później między innymi w książce "Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary", w Polsce wydanej po raz pierwszy oficjalnie po ponad 50 latach - w 1997 roku. Relacje Józefa Mackiewicza o sowieckim ludobójstwie dokonanym na polskich oficerach stały się bezwzględnym oskarżeniem systemu bolszewickiego. Do końca życia był bezkompromisowym antykomunistą, pomimo krytyki, jaką czasem budziła jego nieprzejednana postawa. W wielu swoich powieściach, jak "Droga donikąd", "Kontra" czy "Nie trzeba głośno mówić", a także w utworach publicystycznych, między innymi "W cieniu krzyża" czy "Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy", konsekwentnie uzasadniał konieczność antykomunistycznej postawy etycznej, światopoglądowej i historycznej.

Twórczość Józefa Mackiewicza jest jednak nie tylko literackim świadectwem o XX-wiecznej historii, lecz także opowieścią o konkretnych ludziach. Nie same fakty przykuwały jego uwagę, lecz ich przedstawienie w kontekście ludzkich losów. "Krytykowali Mackiewicza, ale czytali aż im uszy płonęły" - napisał o jego twórczości Czesław Miłosz. Józef Mackiewicz zmarł w 1985 w Monachium. gdzie mieszkał od połowy lat 50. Został pochowany w Londynie.

***

Józef Mackiewicz urodził się 1 kwietnia 1902 roku w Petersburgu. Jako 17-latek ochotniczo wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, bo - jak później wyjaśniał - "mimo młodego wieku szczerze wierzyłem, że można cofnąć koło historii". Pierwsze artykuły opublikował pod koniec lat 20. w gazecie swojego starszego brata Stanisława. Jego debiutem pisarskim jest zbiór nowel "16-tego między trzecią i siódmą" z 1936 roku. Jednak dopiero następna książka, wydana dwa lata później i zatytułowana "Bunt rojstów", przyniosła mu rozgłos i nagrodę "Wiadomości Literackich".

W 1943 roku Armia Krajowa wydała na pisarza wyrok śmierci za kolaborację z Niemcami, jednak kierujący Egzekutywą AK Sergiusz Piasecki odmówił wykonania wyroku, a komendant Okręgu Wileńskiego AK Aleksander Krzyżanowski podjął decyzję o uniewinnieniu Józefa Mackiewicza. Okoliczności wydania wyroku do dziś nie są jasne. Nie jest wykluczone, że odpowiedzialna za to była agentura sowiecka w szeregach AK. Przeciwnicy Józefa Mackiewicza jeszcze wiele lat później wykorzystywali tę historię. Po pobycie w Katyniu w maju 1943 roku, w wileńskim "Gońcu Codziennym" ukazał się wywiad z Józefem Mackiewiczem zatytułowany „Widziałem na własne oczy”. Pisarz zdał w nim relację z tego, co zobaczył podczas odkrywania zbiorowych grobów polskich oficerów. Niedługo potem, już na emigracji w Rzymie, Józef Mackiewicz - na zlecenie Biura Studiów 2. Korpusu Polskiego - opracował materiał "Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów". Książka ta, z przedmową gen. Andersa, ukazała się w 1948 roku. W latach 40. publikował w pismach emigracyjnych, w tym w paryskiej "Kulturze", londyńskich „Wiadomościach”, a także tygodniku „Lwów i Wilno”. W 1952 roku zeznawał przed Specjalną Komisją Śledczą Kongresu Stanów Zjednoczonych do Zbadania Zbrodni Katyńskiej.

Od 1955 mieszkał w Monachium.

Od 2002 roku przyznawana jest Nagroda Literacka im. Józefa Mackiewicza za książki w szczególny sposób popularyzujące