Wanda Gertz była jedną z najlepiej przygotowanych kobiet walczących w Armii Krajowej, ponieważ doświadczenie frontowe zdobywała już jako młoda dziewczyna, żołnierz Legionów Polskich, a później uczestniczka wojny polsko-bolszewickiej.

W okresie międzywojennym była współorganizatorką Przysposobienia Wojskowego Kobiet, pracownikiem Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Po zamachu majowym w 1926 roku, pracowała jako osobista sekretarka marszałka Józefa Piłsudskiego.

Po wybuchu II wojny światowej zgłosiła się ochotniczo do obrony Warszawy, została zaprzysiężona w konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. W 1940 roku, zagrożona dekonspiracją, wyjechała z Warszawy. Została sekretarką i skarbniczką komendanta Związku Walki Zbrojnej Rejonu Piotrków („Las”) działającego w nadleśnictwie w Piotrkowie Trybunalskim.

W 1942 roku wróciła o Warszawy, przyjmując pseudonim konspiracyjny "Lena". Wykorzystała swoje doświadczenie konspiracyjne i bojowe jako organizatorka i komendantka dywersyjno-sabotażowego oddziału kobiecego "Dysk" Kedywu Komendy Głównej AK. Wraz z ponad 130 kobietami ze swojego oddziału uczestniczyła w wielu akcjach sabotażowych, dywersyjnych oraz wymierzonych w przedstawicieli niemieckiego aparatu represji. W 1943 roku, w akcji "C” osobiście wykonała dwa wyroki śmierci na konfidentach gestapo.

Podczas Powstania Warszawskiego Wanda Gertz wraz ze swoim oddziałem walczyła w ramach Zgrupowania AK "Radosław” na Woli, Starówce i w Śródmieściu. Po długim pobycie w kanałach ciężko zachorowała, i musiała wycofać się z czynnej walki. 23 września 1944 roku została awansowała do stopnia majora.

Po upadku Powstania Warszawskiego pułkownik Maria Wittek, szefowa Wojskowej Służby Kobiet Komendy Głównej AK, wyznaczyła ją na komendantkę około dwóch tysięcy kobiet - żołnierek kierowanych do obozów jenieckich. Przebywała w obozach jenieckich w: Lamsdorf, Mühlberg, Altenburg, Blankenheim i w Oflagu IX C w Molsdorfie, gdzie Niemcy uznali ją za polską komendantkę. 13 kwietnia 1945 roku obóz w Molsdorf został wyzwolony przez wojsko amerykańskie, a Wandę Gertz wezwano do Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w Londynie.

W 1946 roku została Inspektorką Żołnierzy-Kobiet Armii Krajowej, kierowała także Podkomisją Weryfikacyjną Wojskowej Służby Kobiet AK. W 1947 pełniła funkcję Inspektorki Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. W 1948 roku została zdemobilizowana i zajęła się pracą cywilną. Została zatrudniona w kuchni kolejowej. Z powodu postępującego nowotworu wkrótce musiała jednak przerwać pracę. Od 1950 roku należała do Rady Naczelnej Koła Armii Krajowej w Londynie.

Ostatnie lata życia spędziła w ubóstwie, walcząc z chorobą. Zmarła 10 listopada 1958 roku w Londynie, a w jej pogrzebie uczestniczyła między innymi marszałkowa Aleksandra Piłsudska oraz generałowie Tadeusz Bór-Komorowski, Michał Tokarzewski-Karaszewicz, Kazimierz Sawicki i Tadeusz Pełczyński .Została pochowana na cmentarzu South Ealing, ale w 1959 roku jej prochy zostały sprowadzone do Polski i złożone na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

(więcej)

Wanda Gertz urodziła się 13 kwietnia 1986 roku w Warszawie, w rodzinie z korzeniami saksońskimi, ale o ugruntowanych polskich tradycjach patriotycznych. Jej ojciec, Jan Gertz von Schliss, brał udział w Powstaniu Styczniowym.

W 1913 roku ukończyła gimnazjum, następnie odbyła również kursy buchalteryjne Zgromadzenia Kupców miasta Warszawy. W latach 1913-1915 należała też do 4. Warszawskiej Drużyny Skautek im. Emilii Plater.

W 1916 roku wstąpiła do I Brygady Legionów Polskich pod fałszywym nazwiskiem Kazimierz Żuchowicz, obchodząc w ten zakaz przyjmowania kobiet. Została adiutantem dowódcy 1. Pułku Artylerii majora Ottokara Brzozy-Brzeziny. Po kryzysie przysięgowym, w 1917 roku wróciła do Warszawy.

W 1919 roku, już pod własnym nazwiskiem, wstąpiła do Wojska Polskiego i zajęła się organizowaniem w Wilnie II Ochotniczej Legii Kobiet przy Dowództwie Frontu Litewsko-Białoruskiego w Wilnie. Sprawowała funkcję komendantki liczącego kilkaset kobiet oddziału.
Wanda Gertz wraz z II Ochotniczą Legią Kobiet brała udział w obronie Wilna w 1920 roku, a następnie w Bitwie Warszawskiej w obronie Pragi i później w wychwytywaniu niedobitków Armii Czerwonej w okolicach Otwocka i Świdra.

W 1921 roku w aktach znalazła się opinia służbowa o komendantce Wandzie Gertz: "Bardzo ideowa, przejęta obowiązkiem i umiłowana w służbie wojskowej. Taktowna i troskliwa o podwładnych jako dowódca oddziału. Zdolności fizyczne b. duże. Inteligencja b. duża. Jako organizator wykazała bardzo wielkie zdolności i dużo doświadczenia. Stanowcza i energiczna, umie wpłynąć na podwładnych i utrzymać silną dyscyplinę w oddziale. Zdolności wychowawcze duże. Ogólna wartość służbowa bardzo duża. Nadaje się w pełni na stanowisko dowódcy batalionu".

Wanda Gertz nie założyła rodziny, poświęciła się służbie państwu i karierze wojskowej.

Za swoje osiągnięcia pięciokrotnie otrzymała Krzyż Walecznych, a także Krzyż Niepodległości z Mieczami, Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami oraz pośmiertnie Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski.

W 2009 roku ukazała się biografia Wandy Gertz zatytułowana "Opowieści o kobiecie żołnierzu", napisana przez Annę Nowakowską.