Jutro nasi młodsi w słowiańszczyźnie bracia Ukraińcy zapewne nie będą jakoś szczególnie obchodzić 367 rocznicy włączenia Rosji w sprawy Ukrainy. A szkoda, bo chociaż jest to dość ponure memento, to, tego typu rocznice mogą być pożyteczną nauką i przestrogą.

Chłodna i uczciwa analiza przyczyn i konsekwencji tzw. Ugody Perejesławskiej musi doprowadzić do wniosku, że obecna skomplikowana sytuacja na wschodzie Ukrainy jest w prostej linii skutkiem decyzji sprzed 367 lat. Jak więc do tego wszystkiego doszło?
Nasza opowieść zaczyna się w czasach gdy w Polsce było dobrze czyli w tzw. złotym XVI wieku.

Wtedy to na pograniczu Rzeczpospolitej i ziem Chanatu Krymskiego na tzw. dzikich polach można powiedzieć z pewnym przekąsem, że zaczęła się pojawiać zachodnia cywilizacja. Początkowo przynosili ją zbiegli z głębi rzeczpospolitej ale przede wszystkim z tzw. Rusi chłopi, którzy w dzikich polach szukali wolności od chłopskich powinności.

Ponieważ ziemie te leżały na szlaku tradycyjnych tatarskich wypraw po łupy i niewolników, osadnicy musieli być uzbrojeni, a z czasem zaczęli się organizować w grupy i osady o zmilitaryzowanym charakterze. Ich stolicą stał się obóz wojenny o nazwie Sicz położony w bagnistej delcie Dniepru.

Tamtejsza społeczność rządziła się swoistymi prawami. Z jednej strony dawała schronienie zbiegom, także szlachcicom ściganym wyrokami sądów, z drugiej z czasem zaczęła uznawać zwierzchnictwo polskiego króla dostarczając mu zaciężnych dobrze wyszkolonych żołnierzy na wyprawy wojenne.

Kozacy, bo o nich tu mowa, w swojej społeczności byli wszyscy równi sobie, bez względu na pochodzenie, o które nikogo nie pytano. Pozycję w ich społeczności osiągano dzięki wojennym czynom, a nie urodzeniu. To właśnie żądza sławy i łupów gnała kozaków na morze czarne, gdzie napadając na tureckie statki nieustannie prowokowali konflikty polsko-tureckie, a przynajmniej słane do Warszawy groźne protesty sułtana.

Chcąc nieco utemperować kozaków rzeczpospolita postanowiła wziąć kozaków na stały żołd, ale ponieważ, z jednej strony nikt nigdy dokładnie nie wiedział ilu właściwie jest kozaków, a z drugiej z powodu nieustannych niedoborów pieniędzy na wojsko, przyjęto, że żołd będzie wypłacany tylko kozakom wpisanym do rejestru i tylko dwudziestu tysiącom ludzi.

Szybko okazało się, że kozaków jest znacznie więcej i ci, co w rejestrze się nie znaleźli zaczęli się buntować. Odtąd poczucie krzywdy i niezadowolenia z polskich rządów na stałe zagościło na Ukrainie.

W połowie XVII wieku na fali nieustannego niezadowolenia, które wzmocniło się próbami zapędzenia części kozaków do powinności pańszczyźnianych przez magnatów, którzy otrzymali od króla ziemię na Ukrainie, wypłynął najwybitniejszy kozacki przywódca Bohdan Chmielnicki. Wywołany przez niego bunt znacznie przekroczył wszelkie wyobrażenia i zmienił dotychczasowy układ sił. Potęga armii Chmielnickiego zmusiła Rzeczpospolitą do negocjacji z buntownikami i ostatecznie do uznania powstałej wówczas instytucji Ukraińskiego Hetmanatu.

To właśnie wtedy pojawiła się idea utworzenia Rzeczpospolitej Trojga narodów. Do Polski i Litwy na równorzędnych prawach mieli dołączyć Rusini zamieszkujący Ukrainę. Szermując tą ideą Chmielnicki starał się ugrać jak najlepsze warunki dla siebie. Ostatecznie jednak 18 stycznia roku 1654 zawarł w Perejesławiu ugodę, na mocy której poddał terytorium Hetmanatu carowi moskiewskiemu Aleksemu I.

Z punktu widzenia Rzeczypospolitej była to czysta secesja i zdrada główna, ale uwikłana w wojnę z Moskwą polska monarchia nie była w stanie dochodzić sprawiedliwości na kozackim hetmanie. Odtąd praktycznie Rzeczpospolita straciła wpływ na sprawy Ukraińskie rozumiane w sensie kozackim. Przejęte przez Rosję terytorium Hetmanatu obejmowało ziemie na lewym brzegu Dniepru.

Karę na kozakach już wkrótce zaczęli wywierać Rosjanie. Car Aleksy I nie miał skrupułów, jakie cechowały polskich elekcyjnych władców. Po przyjęciu opieki nad Kozakami Chmielnickiego odmówił zaprzysiężenia umowy argumentując, że jako samodzierżca nie ma powodu przysięgania czegokolwiek swoim poddanym.

W kolejnych dekadach kozackie wolności były systematycznie likwidowane, a Wschodnia Ukraina zaczęła ulegać rusyfikacji. Konsekwencje wydarzeń sprzed 367 lat Ukraińcy ponoszą po dziś dzień.