Były one represyjnym systemem zastępczej służby wojskowej, do której kierowano młodych poborowych uznanych przez władze za niebezpiecznych dla wprowadzanego ustroju. Pracowali oni ponad siły w kopalniach, kamieniołomach, a także przy wydobywaniu uranu w Sudetach. Bez przeszkolenia, bez uprawnień górniczych, bez wprowadzonych zasad bezpieczeństwa. 7 dni w tygodniu, czasem po 20 godzin na dobę.

Taka przymusowa służba trwała od 2 do 3 lat. Żołnierze górnicy nie mogli odmówić niewolniczej pracy, ponieważ zostaliby osądzeni za dezercję, podobnie jak żołnierze w stanie wojny. Nie mieli prawa noszenia broni i awansowania do stopni podoficerskich, byli izolowani społecznie i naznaczeni piętnem „wrogiego elementu".

Kierowano ich w najbardziej niebezpieczne miejsca kopalni. Jednak najbardziej zagrażająca życiu była praca w zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud uranowych. Górnicy poddani promieniowaniu tracili zdrowie i siły. Do 1956 roku cały nadzór nad eksploatacją należał do sowieckich służb specjalnych, polskie władze nie mogły ingerować nawet w sprawy bytowe. Żołnierze górnicy trafiali w rejony o najwyższym stężeniu promieniowania, niejednokrotnie przekraczającym normy kilkaset razy. Pracowali w bardzo szkodliwych warunkach, bez odzieży ochronnej, po wyjściu z szychty nie zmieniali ubrań, nie mieli łaźni. Z blisko 3 tysięcy żołnierzy pracujących w kopalniach uranu, w 2002 roku żyło 400 osób, w większości niepełnosprawnych.

Do Wojskowych Batalionów Górniczych wcielano młodych za ich poglądy polityczne, pochodzenie społeczne czy przeszłość rodziców. Znaleźli się tam między innymi członkowie organizacji niepodległościowych i antykomunistycznych, młodzi z rodzin inteligenckich, a także dzieci rolników uznanych za tzw. kułaków. Do kopalń trafiali uczestnicy Powstania Warszawskiego, członkowie Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, synowie powstańców śląskich czy repatriantów z Kresów.

Ze względu na fałszowanie i zatajanie danych do dziś nie ustalono dokładnej liczby osób wcielonych do Wojskowych Batalionów Górniczych. Według szacunków historyków z ogólnej liczby 200 tysięcy zginęło ponad tysiąc, a dziesiątki tysięcy straciły przedwcześnie zdrowie. Wśród najczęstszych chorób zawodowych żołnierzy górników wymieniane są: nerwice, psychozy, gruźlica, kłopoty z układem pokarmowym, ruchowym oraz kręgosłupem. Ofiarom przez lata nie przysługiwały żadne odszkodowania i przywileje kombatanckie.

(więcej)

W okresie PRL Wojskowe Bataliony Górnicze stanowiły białą plamę w naszej historii. Dopiero od 1991 roku zaczęto mówić o "czarnych baronach", jak nazywano żołnierzy górników. Powstał też Związek Represjonowanych Politycznie Żołnierzy Górników, który zrzesza poszkodowanych żołnierzy oraz wdowy po zmarłych.

Instytut Pamięci Narodowej uznał system represji, któremu podlegali żołnierze górnicy, za zbrodnię komunistyczną. Odpowiedzialnością za jego utworzenie zostali obarczeni: ówczesny minister obrony narodowej Konstanty Rokossowski, wiceminister obrony Edward Ochab oraz szef Sztabu Generalnego generał Władysław Korczyc.

Według tajnego rozkazu nr 008 z dnia 1 lutego 1951 roku, wydanego przez Konstantego Rokossowskiego, podstawą zakwalifikowania poborowego do przymusowej pracy w Wojskowych Batalionach Górniczych było jego "pochodzenie społeczne, oblicze polityczne i moralne oraz przeszłość polityczna". Rozkaz stanowił, że do katorżniczej pracy mają być kierowani między innymi poborowi "ze środowiska bogaczy wiejskich, wywłaszczonych obszarników, kupców, właścicieli przedsiębiorstw". Do kopalń trafiali też młodzi, którzy - według opinii miejscowej bezpieki - byli "wrogo ustosunkowani do obecnej rzeczywistości", ci, których "rodzice, rodzeństwo lub żona byli karani przez organa Polski Ludowej za przestępstwa polityczne", a także ci, którzy utrzymywali kontakty z rodziną za granicą.

Żołnierze batalionów pracy byli zatrudnieni w 60 kopalniach Dolnego i Górnego Śląska oraz zachodniej Małopolski. W szczytowym okresie - w 1956 roku - w Wojskowym Korpusie Górniczym znajdowało się około 3,5 tysiąca żołnierzy.

Wojskowe Bataliony Górnicze jako system represji działały w całym bloku radzieckim. W Polsce jednostki te miały numery od 1 do 49, kolejne - od 50 do 70 - funkcjonowały w Czechosłowacji, powyżej 70 - na Węgrzech.

Co roku uroczystości upamiętniające represjonowanych odbywają się między innymi przed Pomnikiem Żołnierza-Górnika na Wojskowych Powązkach w Warszawie.