Odkrywcą, tłumaczem i popularyzatorem utworów Papuszy był Jerzy Ficowski, poeta i publicysta, badacz folkloru romskiego, który spotkał ją w 1949 roku, gdy ukrywał się w cygańskim taborze przed bezpieką. Papusza zyskała uznanie i popularność, jednak romska społeczność ją odrzuciła, ze względu na jej odstępstwo od tradycyjnie pojmowanej roli kobiety. Po ukazaniu się w 1953 roku książki Ficowskiego "Cyganie polscy", w której autor opisał zwyczaje i wierzenia Romów, Papuszę oskarżono o zdradę plemiennych tajemnic i szykanowano, a to spowodowało nawrót choroby psychicznej.

Wiersze Papuszy zostały przetłumaczone między innymi na język niemiecki, angielski, francuski i szwedzki. Od 1962 roku Bronisława Wajs należała do Związku Literatów Polskich.

Mimo że była znaną postacią, prywatnie Papusza żyła w biedzie. Od 1953 roku, kiedy ówczesne władze wydały nakaz osiedlania się dla Romów, mieszkała z chorym mężem i chorym synem w Gorzowie Wielkopolskim. Na początku lat 80. podupadłą na zdrowiu przygarnęła siostra Janina Zielińska. Bronisława Wajs zmarła 8 lutego 1987 roku w Inowrocławiu. Została pochowana na tamtejszym cmentarzu Świętego Józefa. O jej życiu i twórczości opowiadają trzy filmy, pierwszy - dokumentalny "Papusza" autorstwa Mai i Ryszarda Wójcików z 1974 roku, drugi - "Historia Cyganki" - dokumentalny z 1991 roku w reżyserii Grega Kowalskiego z muzyką Jana Kantego Pawluśkiewicza oraz obraz Krzysztofa Krauzego z 2013 roku zatytułowany "Papusza".

Wydarzeniem artystycznym stało się prawykonanie w 1994 roku w Krakowie poematu symfonicznego Jana Kantego Pawluśkiewicza pod tytułem "Harfy Papuszy", w operowej obsadzie, w reżyserii Krzysztofa Jasińskiego.

(więcej)

Bronisława Wajs z domu Zielińska urodziła się 17 sierpnia 1908 roku w Sitańcu lub 10 maja 1910 roku w Lublinie. Obdarzona urodą, od wczesnych lat życia była nazywana "Papusza", co w języku Romów znaczy "lalka". Wędrowała z taborem, nigdy nie chodziła do szkoły. Jako 16-latka została wydana za mąż za starszego o ponad 20 lat Dionizego Wajsa.

Przed II wojną światową jej tabor przeszedł przez Wołyń, Podole i Wileńszczyznę, a po 1945 roku - przez Mazury i Pomorze na zachód Polski. W 1950 roku Bronisława zamieszkała w Żaganiu, trzy lata później - w Gorzowie Wielkopolskim. Nie miała biologicznych dzieci, wraz z mężem wychowywali syna Władysława, sierotę, którego rodzina zginęła podczas wojny.

Papusza sama nauczyła się czytać i pisać. Debiutowała w "Nowej Kulturze" w 1951 roku wierszem przetłumaczonym z języka romskiego. Pierwsze przekłady zaprzyjaźniony z nią Jerzy Ficowski wysłał Julianowi Tuwimowi, który doprowadził do ich publikacji. Stała się sławna po wydaniu w 1956 roku tomiku wierszy "Pieśni Papuszy".

Pozostawiła po sobie około 40 wierszy i kilka tekstów pisanych prozą. Za jej najlepszy utwór uważa się "Pieśń cygańską z Papuszy głowy ułożoną". Pisze w niej między innymi: "W lesie wyrosłam jak złoty krzak,/ w cygańskim namiocie zrodzona,/ do borowika podobna./ Jak własne serce kocham ogień./ Wiatry wielkie i małe/ wykołysały Cyganeczkę/ i w świat pognały ją daleko".