W maju 1942 roku do obozowej karnej kompanii wcielono około 400 polskich więźniów politycznych z transportów z Warszawy i Krakowa. Mieli oni świadomość, że nie mają szansy na przeżycie - Niemcy regularnie rozstrzeliwali członków kompanii. Groźba rychłej śmierci stała się przyczyną zaplanowania zbiorowej ucieczki. Po latach były więzień Tadeusz Chróścicki tłumaczył: "Wszyscy byliśmy obciążeni i skazani na śmierć, więc uważaliśmy, że będzie lepiej ryzykować, może ktoś ocaleje".

10 czerwca z powodu ulewnego deszczu, szef karnej kompanii Otto Moll, późniejszy komendant krematoriów w Auschwitz II-Birkenau, znacznie wcześniej ogłosił koniec robót przy budowie rowu melioracyjnego. Po gwizdku obwieszczającym powrót do obozu, nastąpiło zamieszanie wśród więźniów i około 50 z nich rzuciło się do ucieczki. Kilkunastu zostało zawróconych. W pościgu Niemcy zastrzelili 13 osób.

Na wolność wydostało się dziewięciu więźniów: August Kowalczyk, po wojnie wieloletni wiceprezes Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem, Jerzy Łachecki, Zenon Piernikowski, Aleksander Buczyński, Jan Laskowski, Józef Traczyk, Tadeusz Chróścicki, Józef Pamrow i Eugeniusz Stoczewski.

Następnego dnia, w odwecie, Niemcy rozstrzelali 20 osób i zgładzili w komorze gazowej około 320 Polaków z karnej kompanii.

14 czerwca 1942 roku w odległości około 25 kilometrów od obozu schwytano Aleksandra Buczyńskiego i Eugeniusza Stoczewskiego. Po miesiącu zostali rozstrzelani.

W Auschwitz-Birkenau, największym miejscu męczeństwa i zagłady II wojny światowej, Niemcy zgładzili co najmniej milion sto tysięcy ludzi, głównie Żydów, którzy stanowili 90 procent ofiar, a także Polaków, Romów, jeńców sowieckich i osób innych narodowości. Wśród ofiar były kobiety i dzieci.

Według danych Muzeum Auschwitz-Birkenau, próbę ucieczki z obozu podjęło 928 osób, w tym 878 mężczyzn i 50 kobiet. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowili Polacy - było ich 439, w tej liczbie 11 kobiet. Ucieczka powiodła się co najmniej 196 więźniom, którzy w większości doczekali końca wojny. Nie są to jednak pełne dane. Nie udało się ustalić kolei losu 254 więźniów, istnieje więc możliwość, że także oni przeżyli. Ucieczka nie powiodła się 433 osobom, albo zostały one złapane i skierowane do obozu, gdzie większość zginęła, albo zostały zastrzelone w czasie pościgu. Ponadto dwóch zbiegów w tej grupie zamordowali koledzy, a dwóch kolejnych utonęło podczas przeprawy przez rzekę.

Uciekinierom z Auschwitz bohatersko niosła pomoc okoliczna ludność, która ryzykowała zdrowie, a nawet życie. Wielu z pomagających współpracowało lub należało do różnych organizacji Polskiego Państwa Podziemnego, w tym Armii Krajowej. Komendant KL Auschwitz Rudolf Hoess w lipcu 1940 roku pisał do Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu: "ludność miejscowa jest fanatycznie polska i (...) gotowa do każdego wystąpienia przeciwko znienawidzonej załodze obozowej SS. Każdy więzień, któremu uda się ucieczka, może liczyć na wszelką pomoc, skoro tylko dotrze do pierwszej polskiej zagrody".

(więcej)

Jednym z więźniów, któremu 10 czerwca 1942 roku udało się uciec z Auschwitz-Birkenau był August Kowalczyk, więzień o numerze 6804. Po ucieczce ukrywał się w lesie, a następnie w zbożu, gdzie został odnaleziony przez miejscowych gospodarzy. Ci zapewnili mu kobiece przebranie i wskazali miejsce schronienia. Przez 7 tygodni przebywał na poddaszu jednego z domów w miejscowości Bojszowy. Później z fałszywymi dokumentami wyjechał na Górny Śląsk, a następnie do Krakowa. Do końca wojny walczył w szeregach Armii Krajowej w powiecie miechowskim.

Po wojnie został aktorem. Ucieczkę opisał w książce "Refren kolczastego drutu. Trylogia prawdziwa". Jeździł po Polsce i świecie ze swoim monodramem "6804", w którym opowiadał o obozowych przeżyciach. Niemal dwa miesiące przed śmiercią w 2012 roku, w 70. rocznicę ucieczki z Auschwitz, wziął udział w uroczystościach w muzeum na terenie byłego obozu. Tego dnia liczba jego opowieści zrównała się z numerem obozowym. Swoją historię opowiedział po raz 6804.

Obóz Auschwitz-Birkenau stał się dla świata symbolem terroru, ludobójstwa i Holocaustu. Został utworzony przez Niemców w połowie 1940 roku na przedmieściach Oświęcimia, włączonego przez nazistów do III Rzeszy. Nazwy: Auschwitz i Birkenau są zniemczonymi przez okupanta odpowiednikami polskich - Oświęcim i Brzezinka.

Obóz funkcjonował do wyzwolenia 27 stycznia 1945 roku, kiedy żołnierze Armii Czerwonej uwolnili ponad 7 tysięcy skrajnie wyczerpanych więźniów, w tym około pół tysiąca dzieci. W rocznicę wyzwolenia - 27 stycznia - jest obchodzony Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holocaustu, uchwalony przez ONZ w 2005 roku.