Choć jego wizja wolnej Polski była inna od wizji Józefa Pilsudskiego, obaj politycy współpracowali ze sobą. Piłsudski - po wprowadzeniu do Komitetu Narodowego swoich ludzi - uznawał go za reprezentanta kraju na Zachodzie. Z kolei Roman Dmowski ostrzegał swoich stronników w kraju przed działaniem na szkodę warszawskiego ośrodka władzy.

Roman Dmowski odegrał wielką rolę w tworzeniu II Rzeczpospolitej. Gdy wybuchła I wojna światowa, wyjechał na Zachód. Tam, jako prezes Komitetu Narodowego, uznanego przez Ententę - koalicję państw walczących z Niemcami - za oficjalnego reprezentanta Polski, intensywnie angażował się w działalność na rzecz odzyskania przez nasz kraj niepodległości. Doprowadził między innymi do utworzenia we Francji Armii Polskiej, która stała się zalążkiem przyszłych sił zbrojnych II RP. Razem z Ignacym Janem Paderewskim odegrał znaczącą rolę w pozyskiwaniu dla sprawy polskiej poparcia rządów Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Przewodniczył polskiej delegacji na konferencji pokojowej w 1919 roku, na której podpisano traktat wersalski, uznający prawo Polaków do niepodległego państwa. Wraz Ignacym Paderewskim, Roman Dmowski był sygnatariuszem dokumentu 28 czerwca 1919.

Podstawą jego wizji odbudowanej Polski był proces asymilacji narodowej. Uważał - w opozycji do federacyjnych planów Piłsudskiego - że koncepcja Rzeczypospolitej jako właśnie federacji złożonej z wielu żyjących obok siebie narodów jest po 123 latach niewoli nierealna. Dostrzegał świadomość własnej tożsamości Litwinów, Ukraińców, Białorusinów i Żydów oraz ich tendencje separatystyczne, mogące w przyszłości zagrozić jedności młodego i słabego państwa polskiego. Dlatego nie chciał dla Polski granic rozciągających się daleko na wschód. Zakładał też polonizację ludności znajdującej się w granicach RP. W 1926 roku, w odpowiedzi na przewrót majowy, zintensyfikował działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich, powołując do życia Obóz Wielkiej Polski, organizację endecką pozostającą w opozycji do stronnictwa sanacyjnego. W 1928 utworzył Stronnictwo Narodowe.

Zmarł 2 stycznia 1939 roku, w wieku 74 lat. Został pochowany na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

W 2018 roku, z okazji stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę, Roman Dmowski otrzymał pośmiertnie Order Orła Białego.

(więcej)

Roman Dmowski urodził się 9 sierpnia 1864 roku w Kamionku, obecnie część Warszawy. Studiował na Wydziale Matematyczno-Fizycznym Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Tam, w 1891 roku, po złożeniu rozprawy "Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych" otrzymał stopień kandydata nauk przyrodniczych. W czasie studiów zaangażował się w działalność polityczną. Swoje poglądy przedstawiał w licznych artykułach publikowanych na łamach "Głosu", "Czasu" i "Przeglądu Wszechpolskiego" oraz w broszurach politycznych. W latach 1907-1909 sprawował mandat posła w rosyjskiej Dumie.

W 1916 roku za cykl wykładów, otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Cambridge. W 1923 przyznano mu tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego w dziedzinie filozofii.

Dmowski był poliglotą, autorem wielu artykułów i książek, laureatem nagrody literackiej im. Jana Kasprowicza.

Gdy na początku 1919 roku został delegatem pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu, 29 stycznia wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, pięciogodzinne exposé dotyczące całości polskich żądań. Od razu też sam je przekładał na język angielski i francuski, gdyż nie ufał obcym tłumaczom. Dmowski przeciwstawił się między innymi dążeniom niemieckim do utworzenia w zasadzie buforowego państwa polskiego między Niemcami i Rosją oraz żądał interwencji mocarstw na rzecz wstrzymania niemieckich działań militarnych w Wielkopolsce. Zdaniem komentatorów, zaimponował słuchaczom umiejętnością improwizacji, logiką wywodu i znajomością tematu.

W latach 1922-1934 gospodarował w majątku Chludowo pod Poznaniem. Z uwagi na pogarszające się zdrowie, w 1934 przeniósł się do Warszawy. W 1937 przeszedł udar mózgu, po którym zamieszkał u przyjaciół w Drozdowie na Podlasiu. Zmarł 2 stycznia 1939 roku.

Pogrzeb Romana Dmowskiego w Warszawie 7 stycznia 1939 stał się wielką manifestacją narodową, na której zabrakło jednak przedstawicieli władz sanacyjnych. Według oficjalnych danych, na uroczystości przybyło około 100 tysięcy osób, zdaniem organizatorów było od 200 do 250 tysięcy uczestników.