Monte Cassino, wraz z kilkoma innymi wzgórzami, było w czasie wojny kluczową pozycją obronną niemieckiej linii Gustawa, strzegącej drogi z Neapolu do Rzymu, stąd bitwę o Monte Cassino nazywa się też "bitwą o Rzym". Masywu broniły niemiecka 1. Dywizja Spadochronowa oraz 5. Dywizja Górska. Od 17 stycznia 1944 roku Niemcy odparli trzy ataki wojsk alianckich, w których uczestniczyły oddziały amerykańskie, angielskie, francuskie, hinduskie i nowozelandzkie. Dopiero czwarta faza walk - nazwana "Honker" lub "Diadem" - zakończyła się sukcesem.

Wśród atakujących wojsk alianckich był 2. Korpus Polski, który nacierał na najtrudniejszym odcinku, uderzając od północy na grzbiet górski, łączący pozycje niemieckie z klasztorem Monte Cassino. Najbardziej zacięte walki toczono o wzgórze "Widmo", gdzie Niemcy, wyposażeni w broń maszynową, bronili się w systemie betonowych bunkrów. Dodatkowo byli osłaniani ogniem moździerzy i artylerii, a teren wokół był gęsto zaminowany. Polskie natarcie 12 maja zakończyło się niepowodzeniem, jednak zmusiło przeciwnika do ujawnienia stanowisk obronnych, co umożliwiło ich rozpoznanie i pomogło przy kolejnym natarciu, nocą z 16 na 17 maja.

W walkach wzięły udział wszystkie jednostki 2. Korpusu: 3. Dywizja Strzelców Karpackich generała Bronisława Ducha, 5. Kresowa Dywizja Piechoty generała Nikodema Sulika i 2. Samodzielna Brygada Pancerna generała Bronisława Rakowskiego, wspierane przez Armijną Grupę Artylerii pułkownika Ludwika Ząbkowskiego.

18 maja 1944 roku na ruinach benedyktyńskiego klasztoru na szczycie Monte Cassino załopotała biało-czerwona flaga, a w samo południe plutonowy Emil Czech zagrał ze wzgórza hejnał mariacki. Po kilku godzinach, na polecenie generała Andersa, wywieszono też brytyjską flagę.

W walkach zginęło 55 tysięcy żołnierzy alianckich, wśród nich śmierć poniosło 923 Polaków. Rannych zostało 2931 polskich żołnierzy, a 345 uznano za zaginionych.

Dwa tygodnie po bitwie, 4 czerwca, wojska alianckie wkroczyły do Rzymu.

(więcej)

20 maja 1944 roku generał Harold Alexander, dowódca 15. Grupy Armii, skierował do 2. Korpusu Polskiego rozkaz, w którym dziękował za zwycięstwo: "Żołnierze 2. Polskiego Korpusu! Jeżeliby mi dano do wyboru między którymikolwiek żołnierzami, których bym chciał mieć pod swoim dowództwem, wybrałbym Was - Polaków".

Już kilka miesięcy po zakończeniu walk, na przełomie 1944 i 1945 roku na zboczach Monte Cassino powstał Polski Cmentarz Wojenny, który jest jednym z najważniejszych miejsc pamięci narodowej. Zostało tam pochowanych ponad tysiąc polskich żołnierzy. Zgodnie z wolą generała Władysława Andersa, który zmarł w Londynie w 1970 roku, jego prochy również spoczęły na Monte Cassino. W 2011 roku pochowano tam także wdowę po generale - Irenę Anders.

Na murze wokół cmentarza umieszczono sentencje "Przechodniu, powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie" oraz "Za naszą i waszą wolność my żołnierze polscy oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi włoskiej, a serca Polsce".

Monte Cassino i cmentarz co roku odwiedza około dwóch milionów osób z całego świata. W 70. rocznicę bitwy o Monte Cassino, w 2014 roku, przy Polskim Cmentarzu Wojennym zostało otwarte Muzeum Pamięci 2. Korpusu Polskiego.

Generał Władysław Anders był twórcą Armii Polskiej w Związku Radzieckim w 1941 roku, dowódcą 2. Korpusu Polskiego w czasie kampanii włoskiej. Jego żołnierze wsławili się nie tylko w walkach o Monte Cassino, ale też między innymi w bitwach o Ankonę i Bolonię. Wyzwolenie Ankony, miasta i portu nad Adriatykiem, było kolejnym, po Monte Cassino, wielkim sukcesem Polaków i przyczyniło się do skrócenia czasu walk aliantów z Niemcami we Włoszech.

Po wojnie generał Anders pozostał na uchodźstwie w Londynie. W 1946 roku komunistyczne władze pozbawiły go polskiego obywatelstwa. Na emigracji cieszył się wielkim szacunkiem Polaków.

Walki o słynne wzgórze opisał Melchior Wańkowicz, w 1944 roku korespondent wojenny przy 2. Korpusie generała Andersa. Poświęcił im serię reportaży oraz trzytomową książkę "Bitwa o Monte Cassino". Powstała ona na podstawie relacji żołnierzy niemal wszystkich stopni i została wydana w latach 1945-1947 w Rzymie i Mediolanie.