Powstanie trwało osiem miesięcy i objęło zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego. Jego główną przyczyną był II rozbiór Polski i rządy Targowicy. Wybuch insurekcji, przygotowanej przez koła patriotyczne w kraju i na emigracji, przyspieszyła zarządzona przez dowódcę wojsk rosyjskich redukcja wojska polskiego o 50 procent i przymusowy werbunek żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej. Wpływ na wybuch zrywu miały także aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych.

24 marca 1794 roku Tadeusz Kościuszko - naczelnik siły zbrojnej narodowej - złożył uroczystą przysięgę na Rynku Głównym w Krakowie i ogłosił "Akt powstania". Zrywowi towarzyszyło hasło: "Wolność, Całość, Niepodległość". Powstanie narodowe sprzed 230 lat otrzymało później nazwę "insurekcja kościuszkowska", na cześć jego przywódcy. Głównymi wydarzeniami powstania były: wygrana bitwa pod Racławicami - 4 kwietnia, ogłoszenie 7 maja tzw. Uniwersału Połanieckiego, znoszącego osobiste poddaństwo chłopów, przegrana bitwa pod Maciejowicami - 10 października oraz rozwiązanie wojsk powstańczych pod Radoszycami - 16 listopada 1794 roku.

Najsłynniejszą i zwycięską bitwę z siłami rosyjskimi, Tadeusz Kościuszko stoczył 4 kwietnia pod Racławicami. O sukcesie powstańców zdecydował wówczas śmiały atak kosynierów, którzy zdobyli działa i rozbili piechotę wroga. Zwycięstwo miało olbrzymie znaczenie moralne i wskazało możliwości walki nawet słabo uzbrojonych mas chłopskich.

Podczas insurekcji naczelnik Kościuszko zmobilizował około 100 tysięcy żołnierzy regularnych wojsk i 50 tysięcy członków milicji i pospolitego ruszenia. Działania powstańcze objęły niemal cały obszar okrojonej po II rozbiorze Rzeczpospolitej, od Galicji przez Mazowsze i Polesie po Litwę i Kurlandię oraz Wielkopolskę.

Po klęsce insurekcji, w 1795 roku doszło do III rozbioru Polski. Austria, Prusy i Rosja podzieliły między siebie 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, które zostały Polsce po dwóch poprzednich rozbiorach.

Mimo upadku powstania, w świadomości narodu polskiego stało się ono odniesieniem dla kolejnych pokoleń w walce o niepodległość.

Insurekcja kościuszkowska ma liczne odniesienia w sztuce. Temat podejmował między innymi Wojciech Kossak, współtwórca słynnej, cykloramicznej „Bitwy pod Racławicami” eksponowanej w Panoramie Racławickiej. Przysięgę Kościuszki na Rynku w Krakowie przedstawiali malarsko także Franciszek Smuglewicz i Michał Stachowicz. Wodza portretowali austriacki malarz Józef Grassi i Kazimierz Wojniakowski.

Zryw był tematem filmów z 1913 i 1938 roku. Obraz poświęcił mu również Paweł Maślona. Oparty na scenariuszu Michała A. Zielińskiego film „Kos” miał premierę światową we wrześniu ubiegłego roku. Do polskich kin wszedł w styczniu obecnego. W roli Tadeusza Kościuszki wystąpił Jacek Braciak.

(więcej)

Niedługo po wybuchu insurekcji, już na przełomie marca i kwietnia 1794 roku, do powstania przyłączyli się Polacy z Lubelszczyzny i Zachodniego Wołynia, a w połowie kwietnia warszawiacy pod wodzą majstra szewskiego Jana Kilińskiego. W kwietniu wybuchło powstanie w Wilnie, w sierpniu w Wielkopolsce.

Historycy podkreślają, że powstanie było połączone z próbami rozwiązania nabrzmiałych problemów społecznych. 7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko w obozie pod Połańcem wydał uniwersał. Dokument, opracowany przez męża stanu i pisarza politycznego Hugona Kołłątaja, znosił poddaństwo osobiste chłopów, redukował obowiązki chłopów pańszczyźnianych i gwarantował im opiekę państwa. Miało to zachęcić włościan do wzięcia udziału w zrywie, jednak faktycznie nie zmieniło ich statusu społecznego.

Sytuacja powstańców zaczęła się pogarszać w maju, kiedy do walki, oprócz Rosji, przystąpiły Prusy. Trzy miesiące - od lipca do września 1794 roku - przed połączonymi siłami prusko-rosyjskimi skutecznie broniła się Warszawa. Jesienią oddziały rosyjskie, pod dowództwem generała Aleksandra Suworowa, przypuściły szturm na stolicę, zdobywając 4 listopada Pragę. Rosjanie dopuścili się rzezi ludności. W ciągu jednego dnia wymordowali około 20 tysięcy osób. Stolica poddała się 5 listopada, a 16 listopada 1794 roku upadła insurekcja.

Po klęsce zrywu około 20 tysięcy powstańców zostało zesłanych na Syberię i do odległych rosyjskich guberni, a niepodległe państwo polskie znikło na 123 lata z mapy Europy. Mimo upadku, insurekcja kościuszkowska jest uważana za jedno z najważniejszych wydarzeń w naszej historii.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku, drugim po Kościuszce naczelnikiem państwa był Józef Piłsudski, który pełnił ten urząd do grudnia 1922 roku, gdy prezydentem RP został Gabriel Narutowicz.