W czasie Wiosny Ludów walczył na Węgrzech. Na Bałkanach był emisariuszem działającego w Paryżu Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, jednego z najważniejszych stronnictw politycznych Wielkiej Emigracji. Współzakładał Ligę Polską - tajną organizację niepodległościową, prekursorkę Narodowej Demokracji. Jest ojcem idei obrony czynnej i Skarbu Narodowego.

Sprawie niepodległości poświęcił także twórczość. Dorobkiem literackim, liczącym prawie 90 powieści, Miłkowski - który publikował pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż - ustępuje jedynie Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu.

Decyzją Sejmu z lipca ubiegłego roku, 2024 jest Rokiem Zygmunta Miłkowskiego.

W beletrystyce debiutował powieścią „Wasyl Hołub”, którą opublikował w 1858 roku. Jej bohaterami, podobnie jak późniejszej powieści „Handzia Zahornicka”, są ukraińscy chłopi. Szlachcie podolskiej poświęcił trylogię - „Historia o pra-pra-pra... dziadku i pra-pra-pra... wnuku" i oraz„Wnuk chorążego”.

Powstanie węgierskie Teodor Tomasz Jeż uczynił osnową powieści „Szandor Kowacz” oraz „Ci i tamci”. Dzieje Polski obrał z kolei za oś utworów takich jak „Za króla Olbrachta”, „Dersław z Rytwian” czy „Nad rzekami Babilonu”.

Znajomość obyczajów i historii ludów bałkańskich wykorzystał w utworach „Narzeczona Harambaszy", "Zarnica" i "Słowiański Hercog".

Szczególne miejsce w twórczości Zygmunta Miłkowskiego ma publicystyka polityczna. Zawarty w niej program legł u podstaw ideowych Ligi Polskiej.

Misję zabiegania o niepodległość Polski kontynuował między innymi w Kijowie, Paryżu, Londynie, Belgradzie, Brukseli, Genewie, Zurychu i Lozannie, gdzie zmarł 11 stycznia 1915 roku.

Prezydent Ignacy Mościcki odznaczył Zygmunta Miłkowskiego w 1933 roku pośmiertnie Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

(więcej)

Zygmunt Miłkowski urodził się w Saracei na Podolu w rodzinie oficera napoleońskiego.

Pierwszą nielegalną konspiracyjną organizację patriotyczną założył jako 14-latek, wśród kolegów szkolnych, później w gronie polskich studentów na uniwersytecie kijowskim, na którym studiował matematykę.

Mając 24 lata, przedostał się na Węgry i uczestniczył w walkach Wiosny Ludów. Służył w Legionie Polskim dowodzonym przez generała Józefa Wysockiego. Po upadku zrywu w 1849 roku przez rok był internowany w Turcji. Stamtąd trafił do Anglii, gdzie pracował jako robotnik w warsztacie obić papierowych. Niedługo potem jako emisariusz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego działał w Kijowie, organizując tajny komitet. Po dekonspiracji uciekł do Mołdawii.

W latach 1851-1858 był emisariuszem Komitetu Centralnego Demokracji Europejskiej na Bałkanach. Stworzył ośrodek pośredniczący między uchodźstwem polskim w Paryżu a konspiracją na Ukrainie.

Podczas wojny krymskiej próbował wraz z generałem Józefem Wysockim sformować legion polski przy boku Turcji. W związku z tą misją mieszkał w Konstantynopolu, gdzie zetknął się z poetami polskimi, miedzy innymi Ryszardem Berwińskim i Karolem Brzozowskim, którzy zainspirowali go do twórczości literackiej.

Wcześniej Zygmunt Miłkowski parał się publicystyką polityczną. Debiutował w latach 1856-1860 na łamach „Dziennika Literackiego" utworem „Pamiętniki włóczęgi". Za najważniejszy jego tekst polityczny jest uważana „Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym” wydana w 1887 roku. Krytykował w niej politykę ugody z zaborcami, która ułatwiała im wynarodowianie Polaków. Postulował powrót do obrony czynnej i przygotowywanie się do walki zbrojnej w sprzyjającej sytuacji międzynarodowej, a także gromadzenie środków potrzebnych do przyszłej walki - Skarbu Narodowego. Do 1911 roku Skarb zebrał z dobrowolnych datków Polaków ponad 300 tysięcy franków.

W powstaniu styczniowym Zygmunt Miłkowski został mianowany naczelnikiem zbrojnego wystąpienia na Podolu i podniesiony do rangi pułkownika. Wprawdzie na Podole przebić się nie zdołał, ale ze stworzonym oddziałem, w bitwie pod Kostangalią w Rumunii, rozgromił kilkukrotnie silniejszego przeciwnika. Wydalony z Rumunii, został osadzony przez Austriaków w więzieniu we Lwowie. Stamtąd w 1864 roku trafił na placówkę do Belgradu i następnie do Brukseli. Osiadł na stałe w Szwajcarii.

Z życia politycznego usunął się w 1908 roku w sprzeciwie wobec ugodowego stanowiska Ligi Narodowej wobec Rosji.

Jego pogrzeb stał się manifestacją jednoczącą wszystkie polskie środowiska polityczne.