Honoruje tych, którzy zawsze byli gotowi nieść pomoc ofiarom, ratować życie i bronić godności człowieka, walczyć o sprawiedliwość i występować w obronie wolności i prawdy. Idea ta nawiązuje do nadawanego przez Państwo Izrael tytułu - Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, honorującego osoby, które ratowały Żydów podczas Holokaustu. Uchwała Parlamentu Europejskiego rozszerzyła pojęcie Sprawiedliwych i w nowym ujęciu są nimi osoby, które przeciwstawiały się zbrodniom przeciwko ludzkości i totalitaryzmowi. W kilkudziesięciu krajach powstały lokalne Ogrody Pamięci Sprawiedliwych i komitety przyznające ten tytuł. Każdego roku w Ogrodach wyrastają drzewka upamiętniające tych, którzy ratowali życie innych lub występowali w obronie ludzkiej godności.

Inicjatorem ustanowienia święta był Komitet Światowego Ogrodu Sprawiedliwych GARIWO, działający we Włoszech. Organizacja zaproponowała utworzenie na całym świecie Ogrodów Sprawiedliwych na wzór ogrodu w Instytucie Yad Vashem w Jerozolimie, gdzie uhonorowane są osoby, ratujące Żydów w czasie zagłady.

Drzewa Sprawiedliwych sadzone są wiosną. Pierwszy w Polsce - i jak dotad jedyny - Ogród Sprawiedliwych powstał w 2014 roku na warszawskim Muranowie. Uhonorowani zostali wówczas - Marek Edelman, Magdalena Grodzka-Gużkowska, Jan Karski, Antonia Locatelli, Tadeusz Mazowiecki i Anna Politkowska. Od tej pory co rok upamiętniane są kolejne trzy osoby - nie tylko Polacy, ale wszyscy, których postawa może stanowić wzór. Do tej pory wyróżnieni zostali między innymi: Petro Hryhorenko, Nelson Mandela, Władysław Bartoszewski, Witold Pilecki, ksiądz Adalbert Wojciech Zink, Raoul Wallenberg, Wilhelm Hosenfeld, Antonina i Jan Żabińscy oraz Alfreda Markowska.

Wyboru Sprawiedliwych dokonuje Komitet Ogrodu Sprawiedliwych, w skład którego wchodzą osobistości ze świata edukacji, polityki, kultury oraz przedstawiciele administracji publicznej. Tytułem Sprawiedliwego mogą być wyróżnione jedynie osoby nieżyjące. Obok drzew na pamiątkowych tablicach umieszczane są informacje o czynach osób uznanych za Sprawiedliwe.

Dzień Pamięci o Sprawiedliwych jest obchodzony 6 marca. Data nie jest przypadkowa - tego dnia w 2007 roku zmarł Mosze Bejski, urodzony w Polsce inicjator Ogrodów Sprawiedliwych w Jerozolimie, więzień niemieckiego obozu pracy przymusowej Płaszów, przekształconego następnie w obóz koncentracyjny, sędzia Sądu Najwyższego Izraela, współautor definicji "Sprawiedliwych wśród Narodu Świata".

Do tej pory powstały Ogrody Sprawiedliwych między innymi w Armenii, Bośni, Rwandzie i Francji.

(więcej)

W 2014 roku w Ogrodzie Sprawiedliwych na Muranowie zostali upamiętnieni: Jan Karski - kurier i emisariusz Polskiego Państwa Podziemnego, świadek Holokaustu, Marek Edelman - jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim, społecznik, Tadeusz Mazowiecki - działacz opozycji w PRL, pierwszy niekomunistyczny premier po II wojnie światowej, wysłannik ONZ na Bałkanach w latach 90., Anna Politkowska - rosyjska dziennikarka, krytykująca administrację Putina i wojny w Czeczenii, Magdalena Grodzka-Gużkowska - w czasie okupacji działaczka konspiracyjna, ratowała Żydów z warszawskiego getta oraz Antonia Locatelli - włoska misjonarka, która w Ruandzie poniosła męczeńską śmierć, alarmując świat o ludobójstwie Tutsi.

Rok później (2015) tytułem Sprawiedliwego zostali uhonorowani: Petro Hryhorenko - generał radziecki pochodzenia ukraińskiego, który w pełni kariery odrzucił system i swoją w nim rolę, stając po stronie prześladowanych, w tym wydziedziczonych Tatarów krymskich, Nelson Mandela - działacz na rzecz praw człowieka, walczył z apartheidem, przeprowadził RPA ze stanu wojny domowej do obywatelskiej wolności, oraz Hasan Mazhar - gubernator Ankary, który wbrew zbrodniom władz i społecznemu na nie przyzwoleniu, odmówił udziału w ludobójstwie tureckich Ormian.

W 2016 roku do grona Sprawiedliwych dołączyli: Władysław Bartoszewski - historyk, pisarz i dyplomata, orędownik dialogu polsko-żydowskiego i polsko-niemieckiego, działacz Rady Pomocy Żydom "Żegota", żołnierz Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego, rotmistrz Witold Pilecki - żołnierz AK, który celowo dał się aresztować w ulicznej łapance i uwięzić w Auschwitz, aby zebrać informacje na temat obozu i zorganizować w nim ruch oporu, zasłynął jako autor raportów o Holokauście, tzw. Raportów Pileckiego, stracony po pokazowym procesie przed sądem PRL, a także ksiądz Jan Zieja, który podczas okupacji współpracował z Radą Pomocy Żydom "Żegota", kapelan Komendy Głównej AK, w 1976 roku uczestniczył w zakładaniu Komitetu Obrony Robotników i został jego członkiem, przez całe życie występował w obronie najsłabszych, krzywdzonych i prześladowanych.

W 2017 roku wyróżnieni zostali: Natalja Gorbaniewska, rosyjska poetka, dziennikarka i dysydentka, w 1968 roku była współorganizatorką demonstracji na placu Czerwonym w Moskwie przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, Jan Jelínek, urodzony pod Łodzią, czeski pastor protestancki, który tuż przed wojną zamieszkał ze wsi Kupiczów na Wołyniu, podczas wojny pomagał Żydom, Polakom, Ukraińcom, Niemcom i Rosjanom, po wojnie zamieszkał w Czechosłowacji, gdzie wspierał rosyjskich emigrantów, a za odmowę współpracy z czeskimi służbami specjalnymi trafił do obozu pracy, oraz Roberto Kozak, argentyński dyplomata, który w czasach dyktatury Augusto Pinocheta pomagał represjonowanym obywatelom Chile.

W 2018 roku tytułem Sprawiedliwego uhonorowani zostali: Rafał Lemkin, polski prawnik żydowskiego pochodzenia, twórca pojęcia "ludobójstwo" oraz konwencji o karaniu i zapobieganiu zbrodni ludobójstwa, która dzięki jego staraniom została uchwalona przez ONZ, Armin Wegner, niemiecki żołnierz i lekarz w czasie I wojny światowej, pisarz i działacz na rzecz praw człowieka, świadek ludobójstwa Ormian w latach 1915-1917, w latach 30. XX wieku stanął w obronie Żydów niemieckich, za co został aresztowany i przewieziony do obozu koncentracyjnego, oraz Adalbert Wojciech Zink, katolicki ksiądz niemieckiego pochodzenia, dziekan i prepozyt kapituły warmińskiej, który mimo nacisków z różnych stron jako jedyny hierarcha kościelny nie podpisał deklaracji Episkopatu z września 1953 roku, aprobującej aresztowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego, nie dopuścił też, by jego diecezja podporządkowała się władzom komunistycznym, aresztowany, w więzieniu mokotowskim spędził 16 miesięcy.

W 2019 roku do grona Sprawiedliwych dołączyli: Arsienij Borisowicz Roginski, rosyjski historyk i działacz polityczny, przewodniczący Stowarzyszenia "Memoriał", badającego zbrodnie stalinowskie, udokumentował między innymi prześladowania Polaków przez władze sowieckie, Ewelina Lipko-Lipczyńska, nauczycielka języka polskiego, która podczas wojny wraz z rodziną uratowała 40 Żydów, uhonorowana w 1966 roku medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, w 1968 roku otwarcie protestowała przeciwko antysemickiej nagonce, za co ukarano ją zakazem dalszego nauczania w Polsce, oraz Raoul Wallenberg, szwedzki dyplomata na placówce w Budapeszcie, który w czasie wojny uratował od eksterminacji kilkadziesiąt tysięcy węgierskich Żydów, jego losy po aresztowaniu przez NKWD w 1945 roku pozostały nieznane, w 1963 roku został odznaczony medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

Sprawiedliwi 2020 roku to: Karol Modzelewski, historyk, profesor nauk humanistycznych, członek Polskiej Akademii Nauk oraz dysydent, więzień polityczny i jeden z liderów opozycji demokratycznej w okresie PRL, senator I kadencji, Kawaler Orderu Orła Białego, Stanisław Jewgrafowicz Pietrow, rosyjski wojskowy, podpułkownik Armii Radzieckiej, który 26 września 1983 roku prawdopodobnie zapobiegł wybuchowi globalnego konfliktu nuklearnego w szczycie Zimnej Wojny, oraz Antonina i Aleksander Wyrzykowscy, mieszkańcy Janczewka koło Jedwabnego, którzy uratowali siedmiu Żydów z łomżyńskiego getta, w tym ocalałych z pogromu w Jedwabnem, i ukrywali ich przez trzy lata.

Sprawiedliwi wybrani w roku 2021 to: Hrant Dink - turecki Ormianin i orędownik dialogu między oboma narodami, zamordowany przez tureckiego nacjonalistę, Julia Ilisińska, która w czasie wojny niosła pomoc więźniom Auschwitz-Birkenau, Emanuel Ringelblum - inicjator powstania grupy Oneg Szabat i twórca podziemnego archiwum getta warszawskiego oraz Liu Xiaobo, chiński pisarz, działacz na rzecz obrony praw człowieka, laureat Pokojowej Nagrody Nobla.

W 2022 roku do grona Sprawiedliwych dołączyli: Mosze Bejski - izraelski prawnik, sędzia, przewodniczący Komisji Sprawiedliwych izraelskiego Instytutu Yad Vashem, inicjator Ogrodów Sprawiedliwych w Jerozolimie oraz współtwórca definicji "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata", Bronisław Geremek - historyk, minister spraw zagranicznych, kawaler Orderu Orła Białego, współtwórca pokojowej transformacji Polski dążącej do demokracji, Wilhelm Hosenfeld - żołnierz Wehrmachtu odznaczony tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za pomoc Polakom i polskim Żydom w czasie okupacji oraz Antonina i Jan Żabińscy, ukrywający Żydów w opustoszałym, warszawskim ZOO, którego Jan był dyrektorem. W ich domu pomoc i schronienie znalazło około 300 osób pochodzenia żydowskiego. Oboje otrzymali za to medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

W ubiegłym (2023) roku w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych posadzono drzewka i odsłonięto kamienie upamiętniające: Siergieja Adamowicza Kowalowa, radzieckiego i rosyjskiego biofizyka, działacza na rzecz praw człowieka, współtwórcę Stowarzyszenia„Memoriał”, polityka oraz radzieckiego dysydenta, Garetha Jonesa, walijskiego dziennikarza, którego reportaże z Ukrainy czasu Hołodomoru ujawniły światu rozmiar sowieckiego ludobójstwa i zdemaskowały kłamstwa Waltera Duranty’ego, laureata Nagrody Pulitzera za opublikowaną w dzienniku „New York Times” korespondencję z Moskwy, w której opowiadał o „szlachetnych zasadach” kolektywizacji, oraz Alfredę Markowską, polską Romkę z Kresów, która uratowała podczas II wojny ponad 50 dzieci żydowskich i romskich.