Polacy w sile tysiąca żołnierzy pod dowództwem Apolinarego Kurowskiego i Ludwika Topór-Zwierzdowskiego walczyli z blisko pięcioma tysiącami Rosjan dowodzonymi przez generała Ksawerego Czengierego. Powstańcy, dysponując błędnymi informacjami o rzekomej słabości rosyjskiego garnizonu w Opatowie, zaatakowali miasto wieczorem 21 lutego. W krótkim czasie przejęli trzy czwarte miasta, w tym koszary z bronią. Podpalili kilka domów, aby wypłoszyć Moskali, ale pożar oświetlał atakujących Polaków, którzy w ten sposób stali się łatwym celem dla wroga.

Kilkugodzinne walki o Opatów zakończyły się znacznymi stratami powstańców. W bitwie został ranny pułkownik Ludwik Topór-Zwierzdowski, po którym dowodzenie przejął Apolinary Kurowski. Ten, bojąc się nadejścia Rosjan od Sandomierza, około północy wydał rozkaz odwrotu. Polacy nie zdobyli miasta, wyrwali się natomiast z pierścienia otaczających ich wojsk Czengierego. Był to ostatni duży pojedynek polsko-rosyjski tego powstania.

(więcej)

Powstanie Styczniowe było największym zrywem narodowo-wyzwoleńczym Polaków. Wybuchło 22 stycznia 1863 roku i trwało do jesieni 1864. Objęło cały kraj oraz tereny Litwy, Białorusi i Ukrainy. Utworzone wówczas państwo podziemne funkcjonowało jeszcze w 1865 roku. Ostatni oddział partyzancki księdza Stanisława Brzóski, działający na Podlasiu, został rozbity w kwietniu 1865.

Powstanie Styczniowe jest uważane za najdłużej trwający i najbardziej masowy ruch niepodległościowy XIX wieku. Jego bilans był tragiczny - około 20 tysięcy powstańców poległych w walkach, około tysiąca straconych przez Rosjan i 38 tysięcy zesłanych na Syberię. Spacyfikowano wiele miast, w tym Wilno. Na Litwie zginęło 10 tysięcy przedstawicieli szlachty polskiej. Po zakończeniu powstania Polaków dotknęły liczne represje. Władze carskie przeprowadziły między innymi konfiskatę majątków szlacheckich i kasację klasztorów w Królestwie Polskim. Wprowadzono wysokie kontrybucje, niszczono dobra kultury, rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich.

Mimo stłumienia przez Rosję, powstanie przyczyniło się do wewnętrznego umocnienia Polaków i stanowiło moment zwrotny w tworzeniu się nowoczesnego narodu. Rodacy wykazali się umiejętnością organizowania skutecznego aparatu państwowego w najtrudniejszych warunkach. Struktury organizacyjne z tamtego okresu były doświadczeniem, z którego korzystali twórcy Polskiego Państwa Podziemnego podczas II wojny światowej.