Auschwitz został założony na przedmieściach Oświęcimia włączonego przez nazistów do Trzeciej Rzeszy. Funkcjonował w latach 1940-1945. Początkowo Niemcy chcieli więzić w nim Polaków. Auschwitz II-Birkenau powstał później, stając się miejscem zagłady Żydów. Przez 5 lat Niemcy zgładzili w obozie co najmniej milion sto tysięcy ludzi, głównie Żydów, którzy stanowili 90 procent ofiar. Większość z nich - zarówno mężczyzn, kobiet, jak i dzieci - bezpośrednio po przywiezieniu do obozu kierowano na śmierć w komorach gazowych. Pozostali więźniowie ginęli wskutek niewolniczej pracy, głodu, tortur, egzekucji i pseudomedycznych eksperymentów. Oprócz Żydów do Auschwitz trafiali Polacy, Romowie, jeńcy sowieccy i osoby innych narodowości.

Łącznie Niemcy deportowali do Auschwitz co najmniej milion trzysta tysięcy osób, z których tylko 400 tysięcy zostało zarejestrowanych i osadzonych w obozie. Żydów zginęło w obozie co najmniej milion, z czego około 100 tysięcy jako zarejestrowani więźniowie. Auschwitz był pierwszym obozem zagłady na okupowanych ziemiach polskich. Wraz z obozem na Majdanku w Lublinie i KL Stutthof na Pomorzu, stanowił jedno z głównych miejsc deportacji i wyniszczania Polaków. Łącznie, według szacunkowych danych, do Auschwitz wywieziono około 130-140 tysięcy Polaków.

(więcej)

Za początek funkcjonowania Auschwitz uważa się 14 czerwca 1940 roku - dzień przywiezienia do obozu pierwszego transportu polskich więźniów politycznych z więzienia w Tarnowie. Wśród 728 osób byli żołnierze, którzy usiłowali przedostać się na Węgry, członkowie podziemnych organizacji niepodległościowych, gimnazjaliści i studenci. Spośród wszystkich obozów zagłady, tylko w Auschwitz-Birkenau wprowadzono tatuowanie numerów obozowych.

Do Auschwitz trafiały osoby naruszające czy podejrzane o naruszenie zarządzeń władz okupacyjnych i działalność w ruchu oporu. Deportowano tu także ludzi cieszących się przed wojną autorytetem, wykształconych, działających społecznie. Do obozu wysyłano też osoby przypadkowe, aresztowane w czasie kontroli na ulicach, w obiektach użyteczności publicznej, mieszkaniach czy w czasie tzw. łapanek ulicznych. W 1944 roku do Auschwitz trafiło około 13 tysięcy mężczyzn, kobiet i dzieci, pozostałej przy życiu po Powstaniu Warszawskim ludności cywilnej stolicy.

W pierwszym okresie w Auschwitz liczebnie dominowali Polacy, w drugiej połowie 1942 roku Żydzi stanowili już około połowy ogólnego stanu więźniów, a od 1943 roku - zdecydowaną większość.

Masową zagładę Niemcy przeprowadzali w Auschwitz II-Birkenau, którego budowa rozpoczęła się w październiku 1941 roku. Zadecydował o tym komendant obozu Rudolf Hoess, po tym jak latem 1941 roku Reichsführer Heinrich Himmler wskazał Auschwitz jako miejsce "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Hoess był osobiście odpowiedzialny za zbrodnię ludobójstwa i metody uśmiercania - komory gazowe z cyklonem B i krematoria. Po wojnie został skazany przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie na karę śmierci. 16 kwietnia 1947 roku stracono go na terenie Auschwitz. Do dziś znajduje się tam szubienica, na której zbrodniarz został powieszony.

Pierwsi więźniowie trafili do Birkenau na początku 1942 roku i odtąd obóz stał się miejscem największego masowego mordu w dziejach ludzkości, przeprowadzonego na Żydach. Stanowili oni 85 procent wszystkich deportowanych i 90 procent ogółu zamordowanych. Oprócz polskich Żydów, wśród deportowanych do Auschwitz byli obywatele żydowskiego pochodzenia z: Węgier, z Protektoratu Czech i Moraw, Słowacji, Francji, Holandii, Grecji, Belgii, Niemiec, Austrii, Jugosławii, Włoch i Norwegii.

Większość z nich ginęła w komorach gazowych. Uśmiercanie gazem Niemcy rozpoczęli najpierw w prowizorycznych komorach gazowych - w obozie oraz w przebudowanych chałupach wiejskich, a od 1943 w specjalnie wybudowanych krematoriach. Początkowo ciała grzebano, później palono w specjalnych dołach.

W Auschwitz istniała zorganizowana działalność konspiracyjna. Tworzyli ją przede wszystkim polscy więźniowie polityczni. Jednym z nich był działacz polskiego ruchu oporu rotmistrz Witold Pilecki, który dał się ująć w czasie łapanki w Warszawie we wrześniu 1940 roku i został dobrowolnie więźniem Auschwitz. Organizował tam ruch oporu i prowadził działalność wywiadowczą. Był autorem pierwszych na świecie doniesień o Holokauście, tzw. Raportów Pileckiego, ujawniających niemieckie zbrodnie. W kwietniu 1943 roku rotmistrz uciekł z Auschwitz. Działał potem w konspiracji, brał udział w Powstaniu Warszawskim, później trafił do niewoli niemieckiej. Aresztowany przez bezpiekę w 1947 roku, został oskarżony przez komunistyczne władze o działalność szpiegowską, skazany na śmierć i stracony w więzieniu na warszawskim Mokotowie, 25 maja 1948 roku. Jego ciała do dziś nie odnaleziono.

W czasie funkcjonowania Auschwitz wiele razy podejmowane były próby ucieczki. W historii obozu podjęło je co najmniej 928 osób, w tym 878 mężczyzn i 50 kobiet. Wśród nich najwięcej było Polaków - 439 osób. Ucieczka powiodła się 196 więźniom. Do jednej z większych i jednocześnie pierwszej zbiorowej ucieczki doszło 10 czerwca 1942 roku, gdy na wolność próbowało przedostać się około 50 więźniów. Udało się jedynie dziewięciu. Podczas ucieczki, a także w wyniku niemieckiego odwetu, życie straciło około 380 osób. W połowie stycznia 1945 roku, wobec ofensywy wojsk radzieckich, Niemcy rozpoczęli radykalną likwidację Auschwitz-Birkenau i jego podobozów. Od 17 do 21 stycznia w tzw. marszach śmierci wyprowadzili w głąb III Rzeszy około 56 tysięcy więźniów, w tym także dzieci. W wyniku mrozu, egzekucji i brutalności Niemców w marszach śmierci zginęło co najmniej dziewięć tysięcy osób, a według szacunków, liczba ofiar może sięgać 15 tysięcy.

Po wyprowadzeniu więźniów w marszach śmierci Niemcy przystąpili do niszczenia poszczególnych obiektów Auschwitz-Birkenau, wysadzania krematoriów i kompleksu magazynów z mieniem zagrabionym ofiarom. 26 stycznia obóz opuściła już większość SS-manów.

Dzień później został wyzwolony. Na jego teren weszli żołnierze Armii Czerwonej - 60. Armii 1. Frontu Ukraińskiego. Uwolnili ponad siedem tysięcy więźniów Auschwitz, a także z podobozów w Starej Kuźni, Blachowni Śląskiej, Świętochłowicach, Wesołej, Libiążu, Jawiszowicach i Jaworznie.

W 1979 roku Auschwitz-Birkenau został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest jedynym obozem koncentracyjnym znajdującym się na tej liście. Figuruje pod oficjalną nazwą - "Auschwitz-Birkenau: niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady (1940-1945)". Na terenie obozu zagłady znajduje się Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Nazwy - Auschwitz i Birkenau są zniemczonymi przez okupanta odpowiednikami polskich miejscowości - Oświęcim i Brzezinka.