Fort VII został zbudowany w końcu XIX w. jako jeden z dziewięciu fortów głównych wchodzących w skład zewnętrznego obwodu Twierdzy Poznań. Uruchomiony przez Niemców w 1939 roku obóz koncentracyjny był miejscem śmierci tysięcy Polaków; w nim po raz pierwszy użyto gazu do masowego mordowania ludności cywilnej.

Tragiczne dzieje eksterminowanych poznańskich i wielkopolskich elit przybliża działające w tym miejscu Muzeum Martyrologii Wielkopolan, które jest oddziałem Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości (WMN).

W czwartek w Poznaniu podsumowany został drugi etap prac realizowanych w ramach projektu renowacji i adaptacji. Jak podkreślił dyrektor WMN Przemysław Terlecki, ich zasadniczym celem było zahamowanie procesów niszczących zabytkowy obiekt oraz przystosowanie remontowanych pomieszczeń na cele wystawiennicze, głównie na cele wystaw o tematyce martyrologicznej.

"Wraz z całym zespołem pracujemy nad tym, by to miejsce opowiadało całą historię związaną z martyrologią, to absolutnie nadrzędna opowieść tego miejsca. Ale prezentujemy tutaj dwie przeplatające się historie - historię Twierdzy Poznań i historię obozu koncentracyjnego" - powiedział.

Drugi etap prac obejmował działania o łącznej wartości ponad 3 mln zł. Ponad 2 mln zł stanowiły środki unijne, reszta to pieniądze samorządów miasta i regionu. W pomieszczeniach objętych renowacją powstaną nowe wystawy stałe.

"Pod koniec tego roku otworzymy pierwszą z nich, opowiadającą o kobietach – więźniarkach KL Posen. Kolejna, której otwarcie zaplanowano na luty 2024 roku przedstawi losy więzionych harcerzy. Wszystkie kolejne, nowe ekspozycje zostaną udostępnione zwiedzającym do 2026 roku" - poinformował Terlecki.

Marszałek województwa wielkopolskiego Marek Woźniak podkreślił, że Fort VII to bardzo ważne miejsce, związane z tragiczną historią Wielkopolan w czasie II wojny światowej, ale też element europejskiego dziedzictwa kulturowego.

"Warto podkreślać to połączenie dwóch funkcji tego miejsca - jednej tragicznej; drugiej związanej z historią budownictwa wojskowego. Od 1 stycznia samorząd województwa przejął opiekę nad WMN, również nad Fortem VII. Zdajemy sobie sprawę z tego, że to miejsce nadal wymaga troski i zaangażowania finansowego. Udało nam się przełamać problemy związane z degradacją tego obiektu, teraz musimy wypełnić go treścią edukacyjną, która pozwoli jak najlepiej przekazać jego historię" – powiedział.

Pierwszy etap projektu rozpoczął się w 2017 r., zakończył się w ubiegłym roku. Wartość inwestycji wyniosła blisko 24,2 mln złotych netto, z czego wysokość dofinansowania z funduszy europejskich to ponad 11 mln złotych, a wysokość dofinansowania ze środków samorządu Poznania wyniosła 13,2 mln zł.

Prace w pierwszej kolejności miały powstrzymać postępującą degradację budynku: przecieki, rozsadzanie murów, szkody wynikające z niewłaściwych dawnych konserwacji. Konieczne było usunięcie wtórnych elementów tj. żelbetowe zadaszenia fosy, przemurowania okien, bram, ogrodzenia. Istotną częścią prac renowacyjnych było także pieczołowite zabezpieczenie śladów funkcjonowania obozu koncentracyjnego - napisów na ścianach dawnych cel pozostawionych przez więzionych tu Polaków.

W ramach przedsięwzięcia, oprócz aspektu renowacyjnego, przewidziano także działania polegające na adaptacji remontowanych pomieszczeń i przestrzeni plenerowych Fortu VII na cele muzealne. Wprowadzono odpowiednie instalacje elektryczne i teletechniczne pozwalające na rozszerzenia działań muzealnych i organizowanie nowych wystaw stałych.

Modernizacja i adaptacja objęła także prawy majdan fortu. Na zwiedzanie tej części obiektu muzeum zaprosi 17 czerwca.

Równolegle z pracami pierwszego etapu od września 2021 roku realizowano, właśnie zakończony drugi etap inwestycji. Obejmował on część lewą koszar szyjowych na poziomie 0 i poziomie -1, a także wnętrza blokhauzu i kaponiery czołowej. Wykonano też montaż instalacji elektrycznej, ogrzewania, oświetlenia, rozdzielnic, czujek dymu, kamer monitoringu.

Wielkopolskie Muzeum Niepodległości poinformowało, że w wyremontowanych przestrzeniach poziomu 0 znajdzie się m.in. sala konferencyjno–edukacyjna i wystawy poświęcone zamordowanym w Forcie VII powstańcom wielkopolskim oraz powstańcom śląskim i przedstawicielom świata nauki i kultury. Na poziomie –1 przygotowane będą wystawy opowiadające o więzionych i zamordowanych w Forcie VII kobietach, harcerzach, członkach Polskiego Państwa Podziemnego i przedstawicielach duchowieństwa.

Dzięki realizacji projektu udostępnionych zostanie kolejnych kilkanaście pomieszczeń Fortu VII, a istniejąca do tej pory powierzchnia wystaw martyrologicznych zwiększy się ponad dwukrotnie.

Fort VII w Poznaniu powstał jako jeden z dziewięciu fortów głównych wchodzących w skład zewnętrznego obwodu Twierdzy Poznań. W czasie I wojny światowej służył jako magazyn bomb lotniczych. W styczniu 1919 r. został zajęty przez powstańców wielkopolskich. W okresie międzywojennym pełnił funkcje magazynowe i nazwany został Warownią Majora Floriana Dąbrowskiego. W 1939 r. wojsko polskie zamierzało wykorzystać fort do obrony Poznania; ostatecznie obiekt nie pełnił tej funkcji.

Po zajęciu Poznania Niemcy utworzyli tam w październiku 1939 roku pierwszy na okupowanych ziemiach polskich obóz koncentracyjny. Był to największy w Kraju Warty ośrodek eksterminacji polskich elit. Po raz pierwszy użyto w forcie gazu do masowego mordowania ludności cywilnej – chorych psychicznie.

Szacuje się, że w ciągu całego okresu funkcjonowania obozu przeszło przez niego ok. 20 tys. ludzi. Prawdopodobnie zginęło bądź zmarło tam co najmniej ok. 4,5 tys. osób, a wielu innych więźniów zginęło w masowych egzekucjach w okolicach Poznania.

27 kwietnia 1944 r. obóz został zlikwidowany, więźniów przeniesiono do obozu w Żabikowie. Do fortu wprowadzono oddział fabryki Telefunken. Fosy zostały wtedy zadaszone i urządzono w nich hale produkcyjne.

Fort VII został wykorzystany przez Niemców do obrony Poznania przed Armią Czerwoną. Załoga niemiecka skapitulowała 22 lutego 1945 roku, dzień przed zdobyciem Cytadeli.

Po wojnie fort przez wiele lat zajmowało polskie wojsko. Przebudowano wtedy dolną kondygnację koszar oraz wykonano dwie pochylnie zjazdowe do fosy od strony zewnętrznej fortu. W 1963 roku w lewej części fortu otwarto izbę pamięci narodowej. Muzeum Martyrologiczne oficjalne otwarto w 1980 roku. (PAP)

autor: Rafał Pogrzebny

rpo/ pat/