Dyrektor Państwowego Muzeum Pamięci Ofiar Represji w Taszkencie Ba?htijor Chasanow podczas otwarcia ekspozycji podkreślił, że ciąg wydarzeń, który doprowadził Polaków do Uzbekistanu został zapoczątkowany porozumieniem sowiecko-niemieckim, które oznaczało podział Polski pomiędzy te dwa totalitaryzmy. Przypomniał także o sowieckiej agresji z 17 września 1939 r. oraz pomocy polskim uchodźcom w Uzbekistanie.

Karol Nawrocki powiedział, że Polacy tworzący Armię Polską w ZSRS byli tymi, którzy uniknęli śmierci z rąk reżimu sowieckiego. „Była to armia niedoszłych ofiar” – ocenił. Dodał, że prezentowana wystawa jest interesująca dla ludzi we wszystkich zakątkach świata ponieważ „opowiada o narodzie, który kocha wolność, o tych którzy chcieli o nią walczyć, ale także o zagrożeniu obecnym także dziś”. Wyraził nadzieję, że przypomnienie wydarzeń sprzed ponad 80 lat będzie służyło lepszej przyszłości.

W wypowiedzi dla polskich mediów Nawrocki podkreślił, że Uzbekistan był jednym z najważniejszych miejsc w których Polacy zwalniani z sowieckich łagrów mogli znaleźć pomoc. „Dzięki tej wystawie Polacy i Uzbecy odnajdują swoją wspólną przeszłość” – mówił. Zapowiedział, że jeszcze w tym roku wystawa „Szlaki nadziei” zostanie zaprezentowana w Iranie, który był największym skupiskiem Polaków po ich ewakuacji ze Związku Sowieckiego w 1942 r. „Szlak tej wystawy został wyrysowany nogami naszych żołnierzy. Chcemy pokazywać naród, który dociera do każdego zakątka świata w długiej drodze do swojej niepodległości. Gdy obserwuję reakcję na tę wystawę w innych krajach to zauważam, że buduje wspólnotę wartości na całym świecie. To szczególnie ważne w czasie, gdy odżywa sowiecki komunizm. Ważne, aby pokazywać do czego doprowadziła ta ideologia 80 lat temu. Takie narody jak Uzbekistan rozumieją to szczególnie dobrze” – wyjaśnił prezes IPN.

Obecna na wernisażu ambasador RP w Rzymie, córka generała Andersa Anna Maria Anders powiedziała PAP, że widzi coraz większą otwartość władz Uzbekistanu na współpracę z Polską i działania upamiętniające żołnierzy jej ojca. „Myślę, że ta wystawa jest ważna także dla Uzbeków, ponieważ tłumaczy im dlaczego Polacy znaleźli się w ich kraju” – oceniła ambasador Anders.

W czasie wtorkowych uroczystości w Muzeum Pamięci Ofiar Represji przedstawicielka miejscowej Polonii Tatiana Popowa powiedziała, że mieszkający w Uzbekistanie Polacy przywiązują ogromną wagę do otaczania opieką cmentarzy Polaków, którzy zmarli w tym kraju po opuszczeniu sowieckich łagrów. Powiedziała, że wśród Uzbeków wiedza o wydarzeniach z 1942 r. jest wciąż niewielka. „Kiedy opowiadam tę historię swoim znajomym, wielu nie wie o wydarzeniach sprzed 80 lat. To ważne, aby dzięki takim wystawom dowiadywali się prawdy o systemie sowieckim i Polakach w tym kraju” – podkreśliła.

Przed otwarciem wystawy, w południe miejscowego czasu, w katedrze p.w. Najświętszego Serca Jezusowego administrator apostolski Uzbekistanu biskup Jerzy Maculewicz odprawił mszę za żołnierzy Armii Andersa. W homilii powiedział, że ich droga do wolności wiodła poprzez cierpienie w sowieckich łagrach, ale „nigdy nie tracili nadziei na dotarcie do Polski”. Dodał, że Uzbekistan był przystankiem na tej drodze i tu otrzymali pomoc od miejscowej ludności. Podkreślił, że wydarzenia sprzed 80 lat nabierają szczególnego znaczenia w kontekście toczącej się na Ukrainie wojny i poprosił o modlitwę za tych, którzy dążą do pokoju w tym kraju.

Wieczorem w teatrze Ilkhom w Taszkencie odbędzie się wykład poświęcony Polakom na szlakach nadziei, który poprowadzi prof. Mirosław Golon oraz przedstawienie przygotowane przez miejscowych artystów.

Państwowe Muzeum Pamięci Ofiar Represji w Taszkencie jest jedyną w Azji Środkowej placówką dokumentującą sowieckie zbrodnie na narodach tej części świata. Opowiada także o toczonej od połowy XIX wieku walce narodu uzbeckiego z rosyjskim imperializmem, który dążył do podboju całej Azji Środkowej. Prezentowana w jego siedzibie, przygotowana przez Instytut Pamięci Narodowej wystawa „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” ma być prezentowana w krajach, które znalazły się na szlaku Polaków, którym w 1942 r. udało się wyrwać z „nieludzkiej ziemi”. Jej celem jest ukazanie wędrówki około 120 tysięcy Polaków – cywilów i żołnierzy gen. Władysława Andersa – oraz szlaku bojowego 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Ekspozycja składa się z dwóch części: ogólnej, opowiadającej odyseję Polaków podczas II wojny światowej, oraz lokalnej, która przybliża historię Polaków w danym kraju lub wśród lokalnej społeczności. Wystawa została opracowana w ponad 20 wersjach językowych. Pierwszym krajem poza Polską, w którym otwarto ekspozycję była w kwietniu 2022 r. Republika Południowej Afryki.

Polskie Siły Zbrojne w ZSRS utworzono po ataku Niemiec na Związek Sowiecki latem 1941 r. Dowództwo nad tworzoną armią objął zwolniony z sowieckiego więzienia generał Władysław Anders. Armia ta stała się szansą na wydostanie z łagrów i więzień Polaków wywiezionych w głąb Związku Sowieckiego po 17 września 1939 r. W styczniu 1942 roku Amię Andersa przemieszczono do azjatyckich republik ZSRS – Uzbeckiej, Kazachskiej i Kirgiskiej. W marcu i sierpniu 1942 roku przez Uzbekistan i Turkmenistan z ZSRS do Iranu przedostały się 116 tys. 543 osoby (w tym 78 tys. 631 żołnierzy), czyli ok. 10 proc. Polaków wywiezionych do ZSRS po 17 września 1939 r. Ze względu na to, że do wojska zwalniano przede wszystkim chorych, gdyż zdrowi potrzebni byli do dalszej pracy, epidemie dziesiątkowały osłabionych i wygłodzonych ludzi. Od lutego do sierpnia 1942 roku zmarło 3100 żołnierzy oraz znacznie więcej cywilów skupionych wokół jednostek.

Uzbekistan od czasu uzyskania niepodległości w 1991 roku współpracuje z Polską w upamiętnianiu miejsc spoczynku Polaków. Znajdują się one w miejscowościach: Jangi-Jul, Olmazor (dwa cmentarze), Guzar, Jakkabag, Szachrisabz, Kitab, Czirakczi, Karmana (dwa cmentarze) i Kanimech. Można tam przeczytać napisy: „Pamięci polskich Przyjaciół”.(PAP)

Z Taszkentu Michał Szukała (PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk/ pat/