Publikacja "Instrukcje i przepisy wywiadu cywilnego PRL z lat 1953-1990" powstała w ramach jednego z przedsięwzięć badawczych IPN "Struktury i metody działania aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1989". Łącznie zawiera 164 dokumenty, które pokazują specyfikę działania wywiadu cywilnego PRL.

"Cechą charakterystyczną obecnego układu sił politycznych w świecie jest konfrontacja między systemem socjalistycznym a kapitalistycznym. Walka między socjalizmem a kapitalizmem przebiega w sferze współzawodnictwa politycznego, ideologicznego, wojskowego i ekonomiczno-społecznego. W działalności państw kapitalistycznych p-ko PRL i innym krajem socjalistycznym aktywnie uczestniczą ich organizacje wywiadowcze" - czytamy w jednym z opublikowanych dokumentów - Instrukcji o pracy wywiadowczej Departamentu I MSW, będącej załącznikiem nr 0041/72 do zarządzenia szefa MSW z 6 maja 1972 r.

"Współdziałają one ściśle między sobą, koordynują swoje przedsięwzięcia wywiadowcze, inspirują i kierują działalnością licznych ośrodków wojny psychologicznej i dywersji ideologiczno-politycznej" - dodano w instrukcji, w której czytamy też, że wywiad wykorzystywany jest m.in. "do realizacji zadań związanych z wykonywaniem decyzji Kierownictwa, pozostających poza zasięgiem tradycyjnych instrumentów politycznych i poza możliwościami otwartej ingerencji w sprawy innych państw".

Historyk dr Witold Bagieński z Wydziału Badań Archiwalnych i Edycji Źródeł Archiwum IPN w Warszawie, który zajął się opracowaniem naukowym nowej publikacji, podkreślił, że wywiad cywilny był integralną częścią organów bezpieczeństwa PRL. O ile głównym zadaniem jednostek UB i SB działających w kraju było kontrolowanie społeczeństwa i zwalczanie wroga wewnętrznego, czyli przeciwników władz komunistycznych, o tyle rola wywiadu - jak pisał w swojej wcześniejszej obszernej monografii na jej temat - polegała na walce z wrogami zewnętrznymi, czyli poza granicami rządzonej przez komunistów Polski.

"To między innymi obserwowanie sytuacji w środowiskach, które mogły podejmować próby wspierania krajowych przeciwników systemu" - zaznaczył.

Wywiad cywilny Polski Ludowej realizował ponadto zadania, które służyły zmniejszeniu zapóźnienia gospodarczego względem krajów zachodnich. "Priorytety te wynikały z oczekiwań decydentów partyjnych i były ściśle związane z polityką zagraniczną PRL. Z reguły tam gdzie kończyło się pole działania dyplomacji i oficjalnych agend państwa, zaczynało się pole działania służby wywiadowczej" - napisał badacz.

Nowa publikacja - edycja źródłowa - zawiera instrukcje, przepisy, zarządzenia, rozkazy i inne akty normatywne wywiadu cywilnego PRL. W przeważającej większości są to dokumenty dotyczące organizacji i funkcjonowania Departamentu I Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, istniejącego od pierwszej połowy stycznia 1955 r., oraz jego następcy - Departamentu I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, istniejącego od 28 listopada 1956 do 31 lipca 1990 r.

"To publikacja, która zawiera najważniejsze - w mojej ocenie - instrukcje i przepisy wywiadu PRL" - powiedział PAP dr Bagieński. Wyjaśnił, że w liczącej ponad 800 stron książce zamieszczono jedynie wybrane akty normatywne wywiadu - te, które miały największe znaczenie dla funkcjonowania Departamentu I, a także te, które - mimo formalnie mniejszej wagi - mogą zawierać informacje interesujące współczesnych badaczy i być dla nich przydatne.

"Czytelnicy odnajdą tutaj dokumenty kilku kategorii: przepisy konstytuujące i ukierunkowujące działalność wywiadu, zakresy pracy Departamentu I MSW oraz jego komórek wewnętrznych, instrukcje o zasadach prowadzenia spraw i dokumentacji operacyjnej, a także przepisy określające m.in. obieg informacji, funkcjonowanie terenowych przedstawicielstw wywiadu, rezydentur krajowych, przenoszenia oficerów na etaty niejawne i spraw kadrowych" - dodał dr Bagieński.

Np. z dokumentu sięgającego grudnia 1956 r., a dotyczącego zakresu pracy Departamentu I MSW, dowiadujemy się, że prowadzi on "działalność wywiadowczą w celu ochrony ustroju PRL i utrzymania pokoju, w interesie polityki zagranicznej Polski Ludowej oraz udzielenia pomocy resortom gospodarczym i instytucjom naukowo-badawczym PRL". W dokumencie, który dostępny jest w mediach społecznościowych Archiwum IPN, wymieniono też "kraje kapitalistyczne, które ze względu na położenie geograficzne lub pozycję zajmowaną w obozie imperialistycznym zagrażają interesom PRL i obozowi krajów socjalistycznych".

"Do tych krajów w obecnej sytuacji międzynarodowej zalicza się Niemiecką Republikę Federalną, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Wielką Brytanię, Francję, Watykan" - czytamy.

W publikacji można też zapoznać się z dokumentami, które pochodzą ze zlikwidowanego w latach 2016-17 tzw. zbioru zastrzeżonego, czyli materiałów wytworzonych przez aparat bezpieczeństwa PRL i zachowywanych ze względu na aktualne bezpieczeństwo polskiego państwa. To kilka odtajnionych i wcześniej niedostępnych normatywów regulujących zasady działania pionu wywiadu nielegalnego oraz rezydentur.

"Obecnie żadne tego typu dokumenty nie są już tajne i publikowaną edycję źródłową można uznać za niemal kompletny zbiór najważniejszych zachowanych normatywów dotyczących działalności Departamentu I KdsBP i Departamentu I MSW w całym okresie ich istnienia" - podsumował dr Bagieński, który w rozmowie z PAP zapowiedział też monografię przedstawiającą kwestie powiązane z zapisami zawartymi w instrukcjach i przepisach wewnętrznych wywiadu cywilnego PRL.

"Mam nadzieję, że książka ta ukaże się w przyszłym roku - będzie to opis Departamentu I MSW przez pryzmat jego organizacji, zmieniających się zadań oraz zasad, według których pracował, czyli takie swoiste vademecum dotyczące tej służby wywiadowczej" - dodał historyk.

Norbert Nowotnik (PAP)

nno/ pat/