Wydarzenia, określane jako Tragedia Górnośląska, rozpoczęły się wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej pod koniec stycznia 1945 r. Była to fala sowieckich i komunistycznych represji w latach 1945-48, które pochłonęły tysiące ofiar, deportację tysięcy mieszkańców regionu na roboty przymusowe do Związku Sowieckiego i wiążące się z tym dramaty wielu rodzin.

Upamiętnienie tych wydarzeń i ich ofiar koncentruje się wokół przypadającego w tym roku 29 stycznia Dnia Pamięci o Tragedii Górnośląskiej 1945 r. Dzień ten obchodzony jest w ostatnią niedzielę stycznia w woj. śląskim i opolskim. Uchwały w tej sprawie przyjęły Sejmik Województwa Śląskiego w 2011 r., a Sejmik Województwa Opolskiego – w 2012 r.

Publiczne obchody i uroczystości Dnia Pamięci przygotowują w ostatnich latach regionalne organizacje. To składanie kwiatów w miejscach związanych z represjami wobec mieszkańców Górnego Śląska i Marsz na Zgodę, czyli przemarsz z Katowic do bramy obozu Zgoda, będącej symbolem powojennych prześladowań Ślązaków. Uroczystości te odbyły się także w tym roku - w sobotę.

Przed tegoroczną rocznicą oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach przypomniał o szeregu swoich inicjatyw związanych z upowszechnieniem wiedzy. Jak zaakcentowano w informacji Moniki Kobylańskiej z katowickiego IPN, ludność Górnego Śląska podlegała represjom nie tylko ze strony Sowietów, lecz także rodzimego komunistycznego aparatu przemocy.

„Symbolem tych prześladowań są zbrodnicze obozy karne w Świętochłowicach-Zgodzie, Mysłowicach i Łambinowicach. W czasach Polski Ludowej zbrodnie Armii Czerwonej i władz komunistycznych na Górnym Śląsku w 1945 r. były tematem tabu. Dopiero po przełomie 1989 r. tematyka ta pojawiła się w przestrzeni publicznej, zyskując określenie Tragedii Górnośląskiej” – przypomniała Kobylańska.

Zaznaczyła, że IPN, a zwłaszcza jego katowicki oddział, włączył się w wyjaśnienie Tragedii, opisywanie jej, a także realizowanie projektów edukacyjnych i wydawniczych z nią związanych.

W 2020 r. ukazało się drugie wydanie, rozszerzone i zaktualizowane, teki edukacyjnej „Deportacje Górnoślązaków do ZSRS w 1945 roku“. Pojawiły się w niej m.in. nowe materiały dydaktyczne, w tym ćwiczenia dodatkowe i małe projekty badawcze, propozycje wycieczek edukacyjnych, dwie mapy prezentujące aktualny efekt badań - miejsca usytuowania niektórych łagrów na terenie byłego ZSRS.

Do teki dołączona jest płyta DVD zawierająca m.in. relacje osób deportowanych i ich rodzin, a także film "Przemilczana tragedia".

W 2021 r. IPN wydał „Księgę aresztowanych, internowanych i deportowanych z Górnego Śląska do ZSRR w 1945 roku“ autorstwa dr. Dariusza Węgrzyna. Przygotowywana przez ponad 10 lat publikacja zawiera 46,2 tys. biogramów mieszkańców Górnego Śląska internowanych, aresztowanych i deportowanych do pracy przymusowej w ZSRS w 1945 r.

Każdy biogram został opracowany na podstawie dokumentów proweniencji polskiej, niemieckiej i rosyjskiej oraz relacji świadków. Książka jest jednym z nielicznych przykładów upamiętnienia imiennego dużej akcji deportacyjnej okresu II wojny światowej. Zawiera personalia i krótkie biogramy ok. 95 proc. wszystkich deportowanych do ZSRS Górnoślązaków, którzy w okresie od lutego do kwietnia 1945 r. trafili do łagrów i pracowali tam nawet do końca 1949 r.

W 2022 r. ukazała się infografika „Deportacje Górnoślązaków do ZSRS w 1945 roku“. To kolejny materiał edukacyjny poświęcony temu zagadnieniu przygotowany w Oddziałowym Biurze Edukacji Narodowej w Katowicach. Jej centralnym elementem graficznym jest mapa wskazująca usytuowanie woj. śląskiego oraz głównych miejsc deportacji Górnoślązaków do ZSRS w 1945 r.

Rolę katowickiego IPN w krzewieniu wiedzy o Tragedii Górnośląskiej potwierdzają przedstawiciele organizacji regionalnych. Wśród nich jest Jerzy Gorzelik, lider Ruchu Autonomii Śląska, który od 2009 r. organizuje Marsze na Zgodę - dziewięciokilometrową trasą, jaką 78. lat temu pokonała pierwsza część więźniów obozu Zgoda, będącej symbolem powojennych prześladowań Ślązaków.

Przed tegorocznym wymarszem z Katowic Gorzelik, postulując włączenie informacji o Tragedii Górnośląskiej do szkolnych programów nauczania zaakcentował, że współpraca regionalistów z katowickim IPN zawsze układała się dobrze. „To jest ta instytucja, która w największym stopniu spieszyła z pomocą inicjatywom społecznym, które dotyczą Tragedii Górnośląskiej” – zaznaczył.

„Jedną z centralnych postaci, jeżeli chodzi o budowanie tej pamięci jest pan prof. Adam Dziurok (p.o. naczelnika Oddziałowego Biura Badań Historycznych katowickiego IPN), który odważnie zdefiniował Tragedię Górnośląską, nie unikał trudnych tematów. Jego opowieść o tych trudnych wydarzeniach – opowieść naukowca i pracownika publicznej instytucji – jest zgodna z naszą wrażliwością” – przyznał lider RAŚ.

„Z naszej strony niewątpliwie należą mu się wyrazy uznania, bo to kierowany przez niego zespół w dużym stopniu przyczynił się do tego, że w ogóle pojęcie Tragedii Górnośląskiej w przestrzeni publicznej zaistniało” – podkreślił Jerzy Gorzelik. (PAP)

autor: Mateusz Babak

mtb/ akub/