Uchwałą Sejmu z 2015 roku, 12 lipca jest obchodzony Dzień Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej.

Obławą objęto teren blisko 3,5 tysiąca kilometrów kwadratowych, w działaniach wzięło udział ponad 40 tysięcy żołnierzy. Z polskich jednostek zostały użyte dwie kompanie 1. Pułku Praskiego w sile 160 ludzi.

Była to największa powojenna zbrodnia popełniona przez Sowietów na Polakach, nazywana też "Małym Katyniem". W lipcu 1945 roku aresztowano ponad 7 tysięcy ludzi, część z nich więziono i poddawano brutalnemu śledztwu. Około 600 osób nigdy nie powróciło do domów i do dziś nie są znane ich losy. Wśród nich byli mężczyźni, kobiety i osoby nieletnie, często po kilka osób z jednej rodziny. Najprawdopodobniej wszyscy zostali zamordowani na podstawie tej samej decyzji sowieckich władz i należy ich uznać za ofiary Obławy Augustowskiej. Według badań liczba ofiar może sięgać nawet 2 tysięcy. Zbrodnia wciąż pozostaje niewyjaśniona - znane są nazwiska niektórych sprawców i ich mocodawców, nie wiadomo jednak, jak przebiegał mord i gdzie pochowano ofiary. Wśród aresztowanych było około 250 Litwinów, których przekazano organom NKWD Litewskiej SRR.

Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia ani zakończenia operacji, przyjmuje się, że trwała od 12 do 25 lipca 1945 roku. Ze strony sowieckiej uczestniczyły w niej jednostki 50. armii III Frontu Białoruskiego, Wojsk Wewnętrznych NKWD oraz funkcjonariusze kontrwywiadu wojskowego Smiersz. Funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, milicji oraz miejscowi konfidenci wspomagali działania Sowietów jako przewodnicy i tłumacze, asystowali także przy przesłuchaniach.

W tym czasie zarówno powiat suwalski, jak i augustowski były opanowane przez podziemie niepodległościowe. Partyzantka zwalczała terenowe agendy nowej władzy i komunistyczny aparat represji. W powiecie suwalskim do końca maja 1945 roku rozbito 17 z 18 posterunków MO, z 14 zarządów gmin działały tylko dwa. Sowieci obawiając się silnego oporu, podczas obławy planowo i systematycznie otaczali całe wsie, przetrząsali lasy, zatrzymywali ludzi w domach, na polach i w kryjówkach. W utworzonych prowizorycznie obozach aresztowani czekali na przesłuchania skrępowani drutem kolczastym, w dołach zalanych wodą, pod gołym niebem. Kilkudziesięciu partyzantów dostało się w ręce NKWD po bitwie nad jeziorem Brożane, która trwała trzy dni i była największym starciem Obławy Augustowskiej.

Śledztwo dotyczące Obławy Augustowskiej jako zbrodni przeciwko ludzkości prowadzi Instytut Pamięci Narodowej. Nadal nie wiadomo, gdzie zginęło około 600 aresztowanych osób i gdzie znajdują się ich groby. Przypuszcza się, że zostały przetransportowane w okolice Grodna na Białorusi i zamordowane na terenie tzw. Fortów Grodzieńskich.


Pogrzeb pierwszej odnalezionej i zidentyfikowanej ofiary Obławy Augustowskiej, to jest podporucznika Wacława Sobolewskiego, pseudonim: "Sęk", "Skała", odbył się 18 lipca 2022 roku. Prochy pochowano na cmentarzu w Augustowie. Szczątki bohatera, który zginął w wieku 29 lat, odnaleziono podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej.

Za symboliczne miejsce kaźni mieszkańców Suwalszczyzny uznaje się Giby koło Augustowa. Od 1991 roku stoi tam Pomnik-Krzyż, przy którym są między innymi organizowane uroczystości ku czci ofiar.

(więcej)

Władze PRL nigdy oficjalnie nie potwierdziły tragedii augustowskiej. Negowano nawet sam fakt zaginięcia polskich obywateli. W 1987 roku powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w lipcu 1945 roku. W latach 90. śledztwo prowadziła prokuratura w Suwałkach, jednak ze względu na trudności z uzyskaniem informacji od Rosji zostało ono zawieszone. Podjęli je prokuratorzy IPN w 2000 roku. Początkowo Obława Augustowska była kwalifikowana jako zbrodnia komunistyczna, a od 2009 roku - jako zbrodnia przeciwko ludzkości. W dochodzeniu przesłuchano ponad 700 świadków.

W ramach śledztwa IPN biegli z zakresu kartografii, którzy analizowali powojenne zdjęcia lotnicze, wskazali kilkadziesiąt miejsc na Białorusi, które mogą być jamami grobowymi, a także kilkanaście po stronie polskiej. Jednak Białoruś, podobnie jak wcześniej Rosja, odmówiła pomocy prawnej w śledztwie. Dotychczasowe prace sondażowe we wskazanych miejscach po stronie polskiej nie przyniosły oczekiwanych rezultatów.

Przez lata strona rosyjska konsekwentnie utrzymywała, że w archiwach nie ma żadnych dokumentów dotyczących Obławy Augustowskiej i odmawiała Polakom pomocy prawnej. W 2016 roku IPN odnalazł na internetowym portalu z materiałami z archiwów ministerstwa obrony Rosji kilka tysięcy stron sowieckich dokumentów dotyczących obławy. Materiały zawierają między innymi liczbę zatrzymanych i aresztowanych oraz zasięg terytorialny akcji.

Przed odnalezieniem rosyjskich materiałów w internecie ważnym dokumentem w śledztwie był szyfrogram Szefa Głównego Zarządu Kontrwywiadu Smiersz generała Wiktora Abakumowa do szefa NKWD Ławrentija Berii, opublikowany przez Nikitę Pietrowa, rosyjskiego historyka ze Stowarzyszenia "Memoriał" (zlikwidowanego przez Sąd Najwyższy Rosji w 2022 roku), badającego zbrodnie stalinowskie. Datowana na 21 lipca 1945 roku depesza mówi o planie zamordowania 592 osób zatrzymanych w obławie. Wynika z niej, że 20 lipca 1945 roku z Moskwy do Olecka przybyła specjalna ekipa funkcjonariuszy Smiersza, kierowana przez generała Iwana Gorgonowa, mająca przeprowadzić "likwidację zatrzymanych w lasach augustowskich bandytów".

Według Nikity Pietrowa obława została przeprowadzona na osobisty rozkaz Józefa Stalina. Nikita Pietrow sugeruje, że oprócz wzmożonej aktywności podziemia, przyczyną sowieckiej operacji mogło być zabezpieczenie przejazdu Stalina na konferencję w Poczdamie. Na terytorium Polski każdy kilometr torów był strzeżony przez ośmiu, dziesięciu żołnierzy Wojsk Wewnętrznych NKWD.