Głównymi przyczynami wybuchu Powstania Listopadowego były rządy cara Mikołaja I, łamanie przez niego konstytucji z 1815 roku, wprowadzenie cenzury i prześladowanie organizacji patriotycznych.

Wybuch zrywu poprzedziło utworzenie tajnego sprzysiężenia w Szkole Podchorążych Piechoty w Warszawie, na czele którego stanął Piotr Wysocki. Sprzysiężenie, liczące około 200 członków, rozpoczęło przygotowania do wystąpienia zbrojnego. Spiskowcy zamierzali opanować stolicę i oddać władzę w ręce polityków cieszących się zaufaniem społecznym.

29 listopada 1830 roku grupa podchorążych na czele z podporucznikiem Wysockim próbowała pojmać przebywającego w Belwederze Wielkiego Księcia Konstantego, gubernatora wojskowego Królestwa Polskiego, brata cara Mikołaja I. Zamach się nie udał, znienawidzony przez Polaków namiestnik cara zdołał uciec.

Do spiskowców ze Szkoły Podchorążych szybko przyłączyli się mieszkańcy stolicy. Powstanie objęło swoim zasięgiem Królestwo Polskie i część ziem zabranych - Litwę, Żmudź i Wołyń.

W styczniu 1831 roku Sejm zdetronizował Mikołaja I, co było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny. Polacy powołali Rząd Narodowy z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Na początku lutego do kraju weszła 115-tysięczna armia rosyjska, wyposażona w 350 dział. Królestwa miało bronić polskie wojsko liczące 54 tysiące żołnierzy i mające do dyspozycji 140 dział. Po przegrywanych początkowo bitwach, wiosną Rosjanie odnieśli zwycięstwo pod Ostrołęką, a we wrześniu zmusili Warszawę do kapitulacji.

Powstanie trwało blisko 11 miesięcy, upadło 21 października 1831 roku. Mimo klęski odbiło się szerokim echem w Europie. Niemiecki dziennik "Allgemaine Anzeiger" z 21 października 1831 roku pisał: "Warszawa padła, polska armia przestała istnieć. (...) Zyskali jednak Polacy szacunek, podziw i uznanie całej Europy. Tego uznania i odwagi nie może Polakom odmówić nawet wróg".

O upadku powstania zdecydowała przewaga militarna Rosji, brak większego wsparcia ze strony chłopów oraz negatywna postawa władz powstańczych w kwestii uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. O klęsce zrywu w znacznej mierze przesądził też brak wiary w możliwość zwycięstwa, okazywany przez arystokratycznych przywódców politycznych zrywu - Adama Jerzego Czartoryskiego, Bonawenturę Niemojowskiego oraz dowódców - generałów: Józefa Chłopickiego, Jana Skrzyneckiego, Jana Krukowieckiego, Henryka Dembińskiego i Macieja Rybińskiego. Niewiara w zwycięstwo przekładała się na lojalne nastawienie wobec cesarza Mikołaja I Romanowa.

Powstanie Listopadowe było drugim po Powstaniu Kościuszkowskim (1794) zrywem narodowym, który zakończył się klęską militarną. Dążenia niepodległościowe i nastroje antyrosyjskie przybrały na sile w 1863 roku, kiedy doszło do wybuchu Powstania Styczniowego, jednak także i ten zryw narodowowyzwoleńczy zakończył się klęską. Choć powstania narodowe nie były zwycięskie, to dążenia niepodległościowe, głęboki patriotyzm, wiara i tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie doprowadziły nas do wolności. Państwo polskie, wymazane z mapy Europy w wyniku zaborów, odzyskało niepodległość dopiero po zakończeniu I wojny światowej, 11 listopada 1918 roku. W jej wyniku upadły trzy europejskie mocarstwa, w tym Rosja, które wcześniej przeprowadziły rozbiór Polski, a zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.

W rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego jest obchodzony Dzień Podchorążego. Z tej okazji są organizowane inscenizacje nocy listopadowej, podchorążowie pełnią honorowe służby i warty w historycznych mundurach z 1830 roku.

(więcej)

Po upadku powstania car Mikołaj I znacznie ograniczył autonomię Królestwa Polskiego. Uczestników zrywu represjonowano, a ich majątki konfiskowano. Blisko 11 tysięcy Polaków opuściło kraj, tworząc tzw. Wielką Emigrację. Represje carskie dotknęły nawet najmłodszych obywateli. Kilka tysięcy polskich dzieci zostało siłą wcielonych do specjalnych batalionów - kantonistów Armii Imperium Rosyjskiego. W drodze z Warszawy do Bobrujska zmarło dwie trzecie z nich, pozostałych przy życiu chłopców wychowano na rosyjskich żołnierzy.

W kolejnych latach Rosjanie zlikwidowali konstytucję Królestwa Polskiego, polską armię, władze, sądownictwo i polskie szkolnictwo wyższe. Do szkół średnich wprowadzono dodatkowy język rosyjski. Po 1840 roku zaczął obwiązywać rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.

Podczas powstania siły polskie i rosyjskie stoczyły wiele bitew. W największej z nich, pod Olszynką Grochowską w lutym 1831 roku, zginęło około siedmiu tysięcy polskich i prawie dziewięć i pół tysiąca rosyjskich żołnierzy. Wojskom polskim udało się wówczas zatrzymać na wiele tygodni marsz armii rosyjskiej na Warszawę. Po sukcesach wojsk polskich pod Stoczkiem, Wawrem, Grochowem i Iganiami, dwukrotnie liczniejsze wojska rosyjskie uzyskały przewagę wiosną 1831 roku.

W maju Polacy ponieśli klęskę pod Ostrołęką, a we wrześniu 1831 roku Rosjanie zaatakowali Warszawę. Gdy upadła Wola, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął generał Józef Sowiński, dowództwo powstania nie widząc możliwości dalszej obrony, zostało zmuszone do poddania stolicy. Kilka tygodni później nastąpił rozpad Sejmu, Rządu Narodowego i wojska. Ostatnie kapitulowały twierdze w Modlinie - 9 października i w Zamościu - 21 października. Polska odzyskała niepodległość i wróciła na mapę Europy dopiero po zakończeniu I wojny światowej w 1918 roku. Sytuacja międzynarodowa stała się dla nas wówczas wyjątkowo korzystna, ponieważ klęskę poniosły państwa, które wcześniej doprowadziły do rozbiorów Polski. Po 123 latach niewoli udało się odzyskać wolność, po długim okresie krwawo tłumionych powstań narodowych, represji politycznych, zsyłek na Syberię, a także nasilonej polityki rusyfikacji i germanizacji na przełomie XIX i XX wieku.