Polaków umieszczano w obozach przejściowych w Zamościu, Zwierzyńcu i Budzyniu, a następnie wywożono na roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych, jak Auschwitz-Birkenau i Majdanek. Dzieci odebrane rodzicom podlegały segregacji rasowej. Przeznaczone do germanizacji transportowano do III Rzeszy i zostawiano w rodzinach niemieckich, pozostałe trafiały do obozów koncentracyjnych. W głąb Niemiec wywieziono około cztery i pół tysiąca dzieci o tzw. cechach nordyckich. Zostały zgermanizowane i po wojnie żyły w nieświadomości swojego polskiego pochodzenia.

Transporty z Zamojszczyzny odbywały się zimą, w nieogrzewanych wagonach i bez pożywienia. Pociągi często przetrzymywano na stacjach kolejowych i bocznicach. Dzieci i starsze osoby umierały wskutek chorób i wyczerpania, lub zamarzały.

Wysiedlenia były przeprowadzane wyjątkowo brutalnymi metodami, wielokrotnie próby ucieczki czy oporu karano śmiercią. Niemcy posługiwali się także egzekucjami jako elementem masowego terroru, między innymi w Rotundzie Zamojskiej rozstrzelali około ośmiu tysięcy osób.

Mimo to ludność polska szukała schronienia w lasach i organizowała samoobronę. Dzięki współpracy kolejarzy z Polskim Państwem Podziemnym, na trasach przejazdu transportów wykradano i wykupywano dzieci od niemieckich konwojentów. Czasem kolejarze doprowadzali do awarii wagonu, który odstawiano na bocznicę. W tym czasie okoliczni mieszkańcy starali się wydostać stamtąd dzieci i dorosłych. W konspiracji organizowano też wyjazdy z Warszawy na Zamojszczyznę. Przywożone stamtąd dzieci potajemnie umieszczano w rodzinach zastępczych lub w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.

Z pomocą przyszły też konspiracyjne organizacje wojskowe, głównie Bataliony Chłopskie i Armia Krajowa. W tzw. Powstaniu Zamojskim wzięły udział siły podziemia reprezentujące wszystkie odłamy polityczne. Oddziały partyzanckie toczyły bitwy z niemieckimi ekspedycjami karnymi, między innymi pod Wojdą, Różą oraz 1 lutego 1943 roku pod Zaborecznem, gdzie miało miejsce największe starcie, zwycięskie dla Polaków. Partyzanci podpalali wsie zajęte przez kolonistów niemieckich i dokonywali aktów sabotażu na liniach kolejowych. Do stycznia 1943 roku oddziały AK przeprowadziły akcję "Wieniec II", łączącą około 60 działań zbrojnych. Powstanie Zamojskie uważa się za drugie co do wielkości po Powstaniu Warszawskim oraz największy pod względem terytorialnym akt zorganizowanego oporu Polaków przeciw zbrodniczej polityce III Rzeszy.

Wskutek oporu Polaków oraz klęski Niemców na froncie wschodnim, okupant zaprzestał działań na Zamojszczyźnie. Szacuje się, że osiedliło się tam około 12 tysięcy kolonistów niemieckich, zamiast planowanych 60 tysięcy.

(więcej)

Ratując dzieci Zamojszczyzny, polskie społeczeństwo wykazało się nie tylko solidarnością, ale także wielką odwagą, czasami ponosząc najwyższą cenę. Patriota i społecznik Jan Starczewski, pełniący funkcję dyrektora Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej w Zarządzie Miejskim Warszawy, został przez Niemców aresztowany, trafił na Pawiak i zmarł w obozie Auschwitz-Birkenau. Symbolem pomocy dzieciom Zamojszczyzny stał się hrabia Jan Zamoyski, żołnierz Armii Krajowej, przewodniczący komitetu Rady Głównej Opiekuńczej na powiat biłgorajski. Wraz z żoną Różą uratował kilkaset dzieci, zabranych matkom w niemieckim obozie w Zwierzyńcu, a dla półtora tysiąca najmłodszych utworzył cztery szpitale.

Tylko zimą 1942 i 1943 roku Niemcy wysłali ponad 5400 osób w zaplombowanych wagonach towarowych, z obozu przejściowego w Zamościu do trzech powiatów: siedleckiego, garwolińskiego i mińsko-mazowieckiego. Były to głównie dzieci i starsze osoby. Dzięki determinacji i natychmiastowej pomocy polskiego społeczeństwa, w Siedlcach udało się uratować większość dzieci z transportu, było ich około 550, do czternastego roku życia.

Zofia Wójcik, 14-letnia wówczas dziewczynka, wspominała: "Wracając od koleżanki, dowiedziałam się, że w Czerwonym Krzyżu są jakieś dzieci zabrane z transportu, że kto może, bierze je do siebie. Kiedy weszłam do domu, zobaczyłam dwóch chłopców, brudnych, wygłodzonych i zapłakanych".

Mieszkańcy Siedlec, na znak protestu wobec bestialstwa Niemców, 3 lutego 1943 roku zorganizowali demonstracyjny pogrzeb dzieci zmarłych w transporcie. W milczeniu nieśli na ramionach 23 białe trumny, które złożono we wspólnym grobie na miejscowym cmentarzu. W uroczystości wzięło udział około 10 tysięcy osób.

Z wielką akcją pomocy dzieciom Zamojszczyzny ruszyli warszawiacy. W styczniu 1943 roku na Dworcu Wschodnim wyczekiwali na mrozie kolejnych transportów i w miarę możliwości dostarczali dzieciom jedzenie lub ubrania, a te, które udało się uratować, umieszczali w szpitalach, rodzinach, a potem w tzw. Kołach Opiekuńczych. Na dworcu ocalone od śmierci dzieci fotografowano, by później móc je zidentyfikować i odnaleźć ich bliskich. W marcu okupacyjne władze stolicy wydały zgodę na zorganizowanie Kół Opiekuńczych, które niosły pomoc najmłodszym wysiedleńcom, łącząc przedstawicieli różnych środowisk.

Formalną podstawę działań okupanta stanowiła dyrektywa Heinricha Himmlera, szefa SS i policji niemieckiej oraz głównego twórcy polityki osadniczej III Rzeszy, z 20 lipca 1941 roku o utworzeniu na terenie Zamojszczyzny Niemieckiego Okręgu Osiedleńczego. Na szefa akcji wyznaczono dowódcę SS i policji dystryktu Lublin - Austriaka Odilo Globocnika. Do końca 1943 roku zamierzano osadzić w dystrykcie lubelskim kilkadziesiąt tysięcy Niemców z Besarabii, Bośni, Serbii, Słowenii, Związku Radzieckiego oraz terenów okupowanej Polski. Generalny Plan Wschodni przewidujący wysiedlenie kilkudziesięciu milionów Słowian z terenu Europy Środkowo-Wschodniej i Wschodniej, miał być realizowany w ciągu 20-30 lat po wojnie wygranej przez III Rzeszę.