W okresie zaborów, gdy Polski nie było na mapach świata, Kościół katolicki był ostoją polskości, podtrzymywał tożsamość narodową, a częściowo zastępował nieistniejące państwo. Jako jedyna instytucja działająca we wszystkich zaborach, solidaryzował się z narodem, wychowywał kolejne pokolenia do wolności, przechowywał i przekazywał pamięć o historii, a także kładł nacisk na odnowę moralną. Docierał przy tym do wszystkich warstw społecznych. Dlatego na przestrzeni lat, w warunkach niewoli, naród polski zachował zdolność do odbudowy samodzielnego państwa.

Szansą na odzyskanie niepodległości stała się I wojna światowa, w którą uwikłali się trzej zaborcy - Rosja, Niemcy i Austria. Wskutek klęski państw centralnych, w tym Niemiec, rozpadły się Austro-Węgry, a dwie rewolucje 1917 roku doprowadziły do upadku caratu w Imperium Rosyjskim. Zwycięskie kraje Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego. Podczas działań wojennych Kościół pełnił integrującą rolę wobec Polaków, niósł pomoc społeczeństwu, a poprzez zabiegi dyplomatyczne podnosił sprawę polską za granicą. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku duchowni włączyli się w budowę II Rzeczpospolitej, w sferze duchowej i materialnej.

Po ostatnim rozbiorze Polski w 1795 roku, ziemie I Rzeczpospolitej zostały wcielone do Rosji, Prus i Austrii. Zaborcy prowadzili bezwzględną politykę podporządkowania narodu polskiego. Prowadzili przymusową rusyfikację w zaborze rosyjskim oraz germanizację w zaborze pruskim. Tłumili zrywy niepodległościowe, w tym powstania: listopadowe i styczniowe, stosując dotkliwe represje, między innymi konfiskatę majątków, kasację klasztorów, wprowadzając kontrybucje i niszcząc dobra kultury. Tysiące ludzi zostało zmuszonych do emigracji, a tysiące innych - zesłane na Syberię.

W okresie zaborów Kościół stał na straży polskości. Księża głosili patriotyczne kazania, w przyparafialnych szkołach uczono polskiej literatury i historii. W kościołach dowiadywano się o przebiegu kolejnych powstań i zaciągu do wojska. Na plebaniach przekazywano pocztę, prowadzono działalność konspiracyjną. W czasie powstań Kościół organizował duchową, materialną i medyczną pomoc dla walczących oraz ich rodzin.

Polaków pod zaborami łączył język, wyznanie wiary, obrzędy religijne, zwyczaje oraz wspólne tradycje kościelne i historyczne. Ważną rolę pełniły sanktuaria, do których pielgrzymowali wierni z odległych ziem, w tym Jasna Góra, Piekary Śląskie, Gietrzwałd i Ostra Brama.

Spośród znanych duchownych z tamtego okresu, wielu zostało wyniesionych na ołtarze, jak arcybiskup metropolita warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński, który za odważną obronę powstańców styczniowych został skazany przez władze carskie na 20-letnie zesłanie. To on mówił, że Polacy mają prawo do odbudowania niepodległości, nawet za pomocą walki zbrojnej, a tylko roztropność ma im podpowiedzieć, kiedy po ten oręż sięgnąć. Inny Święty - Brat Albert Chmielowski, założyciel zgromadzenia albertynów, walczył w Powstaniu Styczniowym, był opiekunem biednych i bezdomnych. Do historii przeszedł ksiądz Stanisław Brzóska, kapelan w stopniu generała i uczestnik Powstania Styczniowego oraz błogosławiony ojciec Honorat Koźmiński, więzień Cytadeli, który założył ponad 20 zgromadzeń bezhabitowych. Z kolei ksiądz Piotr Wawrzyniak z Wielkopolski był twórcą kas oszczędnościowo-kredytowych.

Duchowni płacili wysoką cenę za swoją działalność, byli więzieni, skazywani na zesłanie, zaborcy zlikwidowali też wiele zakonów. Tylko po Powstaniu Styczniowym, na Syberię i w głąb Rosji władze carskie zesłały 270 księży.

Wybuch I wojny światowej ożywił nadzieje na odzyskanie niepodległości. Kościół troszczył się nie tylko o przetrwanie Polaków we wszystkich zaborach, niosąc pomoc charytatywną, ale również przez posługę duszpasterską i zabiegi dyplomatyczne, także w Watykanie, czynił starania na rzecz wolnej Polski.

Wśród "ojców niepodległości" wymieniani są arcybiskupi: krakowski - Adam Sapieha, warszawski - Aleksander Kakowski i poznańsko-gnieźnieński - Edmund Dalbor. Arcybiskup Adam Sapieha, nazywany Księciem Niezłomnym, już pod koniec 1914 roku założył Książęco-Biskupi Komitet Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny, z siedzibą w Krakowie. Niósł on pomoc Polakom w Galicji i Królestwie Kongresowym. Kolumny sanitarne komitetu zaszczepiły ponad 2 miliony ludzi przeciwko ospie i tyfusowi, zaś akcja masowego rozdawania żywności uchroniła od śmierci głodowej tysiące osób. Dzięki staraniom Sapiehy, papież Benedykt XV skierował do polskich biskupów życzliwe słowa, wskutek tego mogli oni wystąpić z odezwą do biskupów świata o pomoc materialną i moralną dla Polski zniszczonej przez działania wojenne. 21 listopada 1915 roku w całym chrześcijańskim świecie została przeprowadzona kwesta na rzecz narodu polskiego.

Arcybiskup Aleksander Kakowski, syn powstańca styczniowego, w 1915 roku powołał tzw. Opieki Parafialne, organizujące ochronki i tanie kuchnie dla ludności. W 1917 roku zorganizował obchody stulecia metropolii warszawskiej, na które przyjechał cały Episkopat Polski, gromadząc biskupów z trzech zaborów. W tym gronie był arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego - Józef Teodorowicz, wybitny kaznodzieja i mąż stanu, później - poseł i senator Rzeczpospolitej. W 1917 roku metropolita warszawski wszedł w skład Rady Regencyjnej, która - choć krytykowana przez niektóre środowiska - wykonała wielki wysiłek organizacyjny. Powołała polskie sądownictwo, szkolnictwo i administrację niższego stopnia, sprawowała nadzór nad Polską Krajową Kasą Pożyczkową, czyli bankiem centralnym przyszłego państwa polskiego. 11 listopada 1918 roku Rada przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu.

Z kolei arcybiskup poznańsko-gnieźnieński Edmund Dalbor, późniejszy prymas Polski i kardynał, od 1915 roku zabiegał w Episkopacie Niemiec o ukrócenie nadużyć ze strony urzędników represjonujących katolików polskich. Z jego inicjatywy w 1918 roku założono w stolicy sekretariat prymasa, co podkreśliło jedność Kościoła katolickiego na ziemiach polskich.

Wielu kapłanów włączyło się w walkę o niepodległość, służąc jako kapelani wojskowi, a potem stając na czele komitetów, które reprezentowały lokalne społeczności. Wśród nich znaleźli się - ksiądz Ferdynand Machaj zaangażowany w przyłączenie Orawy i Spisza do Polski oraz ksiądz Józef Londzin, który wiosną 1919 roku brał udział w konferencji pokojowej w Paryżu, gdzie bronił interesów ludności polskiej i walczył o przyłączenie większości Śląska Cieszyńskiego do kraju.

Kształt odrodzonej Rzeczpospolitej tworzył też między innymi, ksiądz Stanisław Adamski, późniejszy biskup katowicki, członek Naczelnej Rady Ludowej prowadzącej w latach 1918-1919 Powstanie Wielkopolskie, a jednocześnie - za pośrednictwem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu - negocjacje z Francją. Biskup archidiecezji lwowskiej Władysław Bandurski, kapelan Legionów Józefa Piłsudskiego, był blisko związany z Naczelnym Komitetem Narodowym. Stanisław Gall - pierwszy biskup polowy Polski, współtworzył sieć duszpasterstwa wojskowego oraz struktury posługi dla żołnierzy grekokatolików. Liczni kapłani pełnili posługę wśród żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1921, a jej symbolem stał się młody ksiądz Ignacy Skorupka, który zginął w Bitwie Warszawskiej, w walkach pod Ossowem.

W niepodległej Rzeczpospolitej duchowni odbudowywali i tworzyli nowe struktury Kościoła, pełnili ważne funkcje społeczne. W Sejmie Ustawodawczym, wybranym w celu uchwalenia Konstytucji, zasiadało ponad 30 księży. Arcybiskup Aleksander Kakowski zwołał pierwszy synod biskupów polskich w Częstochowie, przy jego współudziale w 1925 roku zawarto konkordat z Watykanem. Hierarcha został też kanclerzem kapituły Orderu Orła Białego.