W tajnym protokole mocarstwa uzgodniły i zapisały podział stref wpływów w Europie Środkowej i Wschodniej. Ustaliły, że "granica sfer interesów Niemiec i Związku Radzieckiego będzie w przybliżeniu przebiegać na linii rzek Narwi, Wisły i Sanu". Oznaczało to podział Polski. Strony uzgodniły też ograniczenie suwerenności lub całkowite pozbawienie wolności: Polski, Litwy, Łotwy i Estonii, a także Finlandii i Rumunii. Niemcy i ZSRR zobowiązały się ponadto do współpracy w zwalczaniu polskich dążeń niepodległościowych.

Część jawna paktu była traktatem wojskowym, w którym Niemcy i ZSRR deklarowały wzajemną nieagresję oraz zachowanie neutralności na wypadek, gdyby druga strona stała się przedmiotem działań wojennych ze strony państwa trzeciego.

W imieniu swoich zwierzchników - Hitlera i Stalina - podpisy pod dokumentem złożyli w Moskwie minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop oraz przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR Wiaczesław Mołotow.

Podpisanie paktu umocniło strategiczną pozycję Niemiec, zabezpieczając front wschodni w planowanym przez Hitlera ataku na nasz kraj oraz państwa Europy Zachodniej. Niemcy zaatakowały Polskę 1 września 1939 roku, natomiast ZSRR - realizując postanowienia paktu i gwałcąc zarazem wszelkie traktaty podpisane z naszym państwem - dokonał agresji 17 września.

23 sierpnia, w rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, obchodzony jest Europejski Dzień Pamięci Ofiar Reżimów Totalitarnych, ustanowiony przez Parlament Europejski w 2008 roku. Po raz pierwszy w Polsce obchodzono go dwanaście lat temu - 23 sierpnia 2011 roku. Podpisano wówczas "Deklarację Warszawską". Jej sygnatariusze akcentowali między innymi konieczność podtrzymywania w pamięci Europejczyków konsekwencji działań reżimów totalitarnych i wezwali Unię Europejską do prowadzenia dokumentacji związanej z tymi zbrodniami.

(więcej)

Zgodnie z tajnym protokołem do paktu, III Rzesza otrzymała strefę wpływów składającą się z Litwy (wraz z Wileńszczyzną), części Polski - na zachód od linii rzek: Narew, Wisła, San oraz większość obszaru Rumunii. Strefa wpływów ZSRR obejmowała Finlandię, Estonię i Łotwę, pozostałą część Polski oraz część Rumunii - Besarabię.

Korekta tajnej klauzuli nastąpiła po agresji obu państw na Polskę we wrześniu 1939 roku. 28 września Niemcy i ZSRR zawarły traktat o granicach i przyjaźni, w myśl którego do strefy radzieckiej włączono Litwę, natomiast do niemieckiej - tereny między Wisłą a Bugiem. Ustalono także przesiedlenie Niemców ze strefy radzieckiej oraz Białorusinów i Ukraińców ze strefy niemieckiej. Sygnatariusze stwierdzili likwidację państwa polskiego.

Porozumienia militarne i polityczne stały się dla totalitarnych mocarstw podstawą do nawiązania ścisłej współpracy gospodarczej. W 1939 roku strony podpisały radziecko-niemiecką umowę handlową, którą rok później przedłużono. Dokument określał zasady wymiany handlowej pomiędzy ZSRR i III Rzeszą. Polegała ona głównie na wymianie radzieckich surowców na niemiecką technologię militarną oraz cywilną. W latach 1940-1941 Niemcy otrzymały od ZSRR między innymi niemal trzy miliony ton złomu metali kolorowych i dwa miliony ton produktów naftowych.

Sygnatariusze paktu rozwinęli również współpracę służb specjalnych - Gestapo i NKWD - w zwalczaniu polskich organizacji niepodległościowych. Zorganizowano cztery konferencje tematyczne Gestapo-NKWD, które odbyły się w latach 1939-1941 w Brześciu, Przemyślu, Zakopanem oraz Krakowie.

Pakt Ribbentrop-Mołotow miał obowiązywać do 1949 roku, jednak został zerwany przez III Rzeszę 22 czerwca 1941 roku, w dniu napaści na Związek Radziecki.

W 1989 roku, w 50. rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, mieszkańcy republik nadbałtyckich utworzyli "żywy łańcuch", łączący Wilno, Rygę i Tallinn. Prawie dwa miliony ludzi stanęły, trzymając się za ręce, na ponad 600-kilometrowej trasie. W ten sposób zaprotestowali przeciwko przynależności swoich republik do Związku Radzieckiego i żądali unieważnienia dokumentu z 1939 roku. Demonstracja ta, oraz późniejsze, mniejsze już protesty, przyczyniły się w znacznym stopniu do uzyskania przez te kraje niepodległości. Litwa ogłosiła ją w 1990 roku. Rok później niezależność Litwy, Łotwy i Estonii uznała wspólnota międzynarodowa. ZSRR oficjalnie upadł w grudniu 1991 roku. W 1989 roku, w 50. rocznicę podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, polski parlament podjął uchwałę, uznającą go za niezgodny z prawem międzynarodowym i nieważny od samego początku.