Brygada Świętokrzyska była jedną z największych formacji partyzanckich działających na ziemiach polskich i jedynym polskim oddziałem partyzanckim w czasie II wojny światowej, który oswobodził więźniów niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego poza granicami Polski. W maju 1945 roku żołnierze Brygady wyzwolili obóz koncentracyjny w Holiszowie w Czechach.

Pierwszym dowódcą został pułkownik Antoni Szacki, pseudonim "Bohun". Pod jego rozkazami znalazło się około tysiąca ludzi. Oddziały brygady współpracowały z jednostkami AK, Batalionów Chłopskich, a także NSZ-AK biorącymi udział w akcji "Burza". Nawiązały też kontakty z Komendami Okręgów AK: Radomsko-Kieleckeigo, Łódzkiego i Krakowskiego, czyli na własnym terenie operacyjnym. Żołnierze toczyli ciężkie walki z Niemcami w styczniu 1945 roku w okolicach Uniejowa.

Wobec zbliżającej się Armii Czerwonej "Bohun" zdecydował się przedostać na Zachód, by połączyć się z Polskimi Siłami Zbrojnymi pod dowództwem generała Władysława Andersa. Dzięki lokalnym, doraźnym i taktycznym porozumieniom z jednostkami niemieckimi brygada przedostała się do jednostek alianckich. Przechodząc przez Czechy, 5 maja 1945 roku, wyzwoliła ponad tysiąc kobiet z niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Holiszowie (filia KL Flossenbürg). Potem połączyła się z wojskami amerykańskimi - 3. Armią generała George'a Pattona.

Po uznaniu operacyjnego zwierzchnictwa amerykańskiego uczestniczyła w walkach z Niemcami na terenie Czech. Żołnierze brygady wspólnie z oddziałami USA między innymi wzięli do niewoli sztab XIII armii niemieckiej, w tym dwóch generałów. W dowód uznania i podkreślenia, że Brygada Świętokrzyska jest jednostką sojuszniczą, Amerykanie pozwolili jej żołnierzom i oficerom, jako jedynej jednostce polskiej, na noszenie naszywki 2. Dywizji Piechoty Armii Amerykańskiej „Indian Head”. Po wojnie nie zgodzili się na żądanie Stalina, by wydać mu żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej. We wrześniu 1945 roku oddział przekształcono w Kompanie Wartownicze w amerykańskiej strefie okupacyjnej Niemiec. "Bohun" został ich pierwszym dowódcą.

W czasach PRL komunistyczne władze oskarżały Brygadę Świętokrzyską o kolaborację w czasie II wojny światowej z oddziałami niemieckimi. Sam Antoni Szacki był ścigany przez PRL-owskie służby bezpieczeństwa, a żołnierzy jednostki skazywano w komunistycznych sądach na kary śmierci lub długoletniego więzienia.

(więcej)

Po wojnie żołnierze Brygady Świętokrzyskiej nie mogąc wrócić do komunistycznej Polski, osiedlali się we Francji, Wielkiej Brytanii, USA i Kanadzie. Antoni Szacki zamieszkał najpierw w Niemczech, potem we Francji. Komunistyczne władze w Polsce wystąpiły do Francji z wnioskiem o jego ekstradycję, oskarżając go o kolaborację z Niemcami. Wniosek został odrzucony, do czego przyczyniły się między innymi świadectwa więźniarek obozu w Holiszowie, które zeznały przed sądem, że Szacki jako dowódca Brygady Świętokrzyskiej uratował im życie. Komuniści podjęli nieudaną próbę porwania "Bohuna". Prowadzili też przeciw niemu kampanię propagandową. W Polsce żołnierze Brygady Świętokrzyskiej byli skazywani w licznych procesach w komunistycznych sądach na kary śmierci lub długoletniego więzienia.

Od 2016 roku w Holiszowie odbywają się państwowe uroczystości w rocznicę wyzwolenia obozu z udziałem asysty Wojska Polskiego. W 2018 roku odsłonięto tam pamiątkową tablicę.

W 2021 roku w Nowym Jorku zmarł Marian Dorr-Dorynek, który był ostatnim żyjącym żołnierzem Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych.