Jak pokazały badania historyków i ujawnione relacje więźniów, w znacznej mierze zła sława więzienia w Berezie Kartuskiej jest uzasadniona i faktycznie powodu do dumy dla sanacyjnych władz nie stanowi.

Decyzja o jego utworzeniu zapadła w dwa dni po zastrzeleniu w Warszawie 15 czerwca 1934 r. ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, a więc w bardzo szczególnej atmosferze. I już 12 lipca 1934 oficjalnie utworzono Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej.

Z opublikowanego w Dzienniku Ustaw rozporządzenia Prezydenta RP „w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu" można wyczytać, że przewidywano, iż takie jednostki mogą ulec „przymusowemu umieszczeniu w miejscach odosobnienia nieprzeznaczonych dla osób skazanych lub aresztowanych z powodu przestępstwa". Odbywać się to miało na mocy decyzji władz administracyjnych na wniosek policji. Bez wątpienia jest to więc procedura niedemokratyczna, ponieważ przywidywała de facto możliwość uwięzienia każdego obywatela bez orzeczenia sądu. Co gorsza, widać podobieństwo do instytucji tzw. „aresztu ochronnego” w nazistowskich Niemczech, czyli do… obozów koncentracyjnych ! Jak jednak twierdzą obrońcy sanacyjnej Polski, Berezę należy uznać za jednorazowy wyskok wciąż jeszcze stosunkowo młodego państwa, a nie zaczyn „przemysłu śmierci” jak w Niemczech Hitlera.

Niechlubny przywilej bycia pierwszymi więźniami nowego więzienia przypadł aresztowanym w nocy z 6 na 7 lipca 1934 r. działaczom Obozu Narodowo-Radykalnego, podejrzanym o udział w zamachu na Pierackiego. Wśród nich był m.in. Bolesław Piasecki. Później paletę znacznie poszerzono, głównie o komunistów, ale też i m.in. o nacjonalistów ukraińskich czy przeciwników politycznych obozu piłsudczykowskiego. Łącznie przez obóz przewinęło się około 16 tysięcy więźniów.

Tuż przed wojną w obliczu obaw przed działalnością wywiadowczą i sabotażową, internowano w Berezie także przedstawicieli mniejszości niemieckiej. Poszerzanie listy więźniów doprowadziło jednak w konsekwencji do tego, że liczba internowanych zaczęła sięgać kilku, a niektóre źródła mówią nawet o siedmiu tysiącach!

W latach powojennych propaganda komunistyczna wykorzystywała fakt istnienia obozu do udowodnienia tezy, iż przed wojną Polską władali faszyści. Gros historyków uznaje jednak, że wprawdzie chluby nie przyniósł, ale nie może być uznany za „wizytówkę” II RP. Na swego rodzaju paradoks zakrawa przy tym fakt, że „oswobodzicielami” osadzonych w Berezie więźniów okazali się… czerwonoarmiejcy, którzy nadeszli, gdy tereny województwa poleskiego opuścili przedstawiciele władzy Rzeczypospolitej.

Posłuchaj felietonu:

Ireneusz Prochera (oprac. Małgorzata Lis-Skupińska)