Zapowiedź budowy polskiego cmentarza nieopodal opactwa benedyktynów na Monte Cassino znalazła się w rozkazie dowódcy 2. Korpusu Polskiego generała Władysława Andersa, wydanym 20 maja 1944 roku, czyli dwa dni po zakończeniu walk o wzgórze.

Nekropolię zbudowano według projektu Wacława Hryniewicza i Jerzego Waleriana Skolimowskiego w dolinie koło historycznego opactwa, na terenie walk prowadzonych przez 3. Dywizję Strzelców Karpackich. Cmentarz w bardzo trudnych warunkach budowało kilkuset włoskich robotników i kamieniarzy, wspomaganych przez pluton saperów 2. Korpusu Polskiego.

Nekropolia została zbudowana z lokalnego trawertynu. Położona jest na 10 tarasach, prowadzi do niej długa aleja.

Przy wejściu na cmentarz umieszczono dwie rzeźby orłów dłuta profesora Duilio Cambellottiego, a pośrodku wielkie koło z wkomponowanym krzyżem Virtuti Militari i płonącym zniczem. Na marmurowym okręgu widnieje napis: "Przechodniu, powiedz Polsce, żeśmy polegli wierni w jej służbie".

Cmentarz został poświęcony 1 września 1945 roku.

Powyżej cmentarza, na wysokości 593 metrów, polscy kombatanci wznieśli pomnik z obeliskiem, poświęcony pamięci żołnierzy 3. Dywizji Strzelców Karpackich. Na obelisku wyryto napis: "Za naszą i waszą wolność my żołnierze polscy oddaliśmy Bogu ducha, ciało ziemi włoskiej, a serca Polsce". Na cokole wyryto nazwiska 1115 żołnierzy Dywizji poległych w czasie walk we Włoszech. Do grobu pod pomnikiem włożono urnę z prochami dowódcy 3. DSK gen. Bolesława Ducha, który zmarł w Londynie w 1980 r.

W 1970 roku na Monte Cassino pochowano zmarłego w Londynie generała Władysława Andersa, który w swej ostatniej woli wyraził pragnienie, by spocząć wśród swoich żołnierzy. Jego grób stanowi centralny punkt cmentarza.

Tuż obok pochowano żonę generała - pieśniarkę, aktorkę, działaczkę polonijną Irenę Anders, zmarłą 29 listopada 2010 roku w Londynie.

W ostatnich latach na cmentarzu przeprowadzono generalne prace konserwacyjne. Od 2014 roku przy wejściu działa Muzeum Pamięci 2. Korpusu Polskiego, w którym przedstawiono dzieje szlaku bojowego tej jednostki, walk we Włoszech i powojenne losy żołnierzy.

Z Rzymu Sylwia Wysocka (PAP)

sw/ akl/