Historia "Memoriału 101" sięga 1975 roku, kiedy w sierpniu podpisano Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, w którym państwa członkowskie, wśród nich Polska, zobowiązywały się między innymi do przestrzegania praw człowieka. Mimo podpisania aktu władze PRL już miesiąc później zapowiedziały w "Tezach na VII Zjazd PZPR" zmianę kilku artykułów Konstytucji PRL. Miał się w niej znaleźć między innymi zapis o przewodniej roli PZPR w państwie, trwałym i nienaruszalnym sojuszu z ZSRR oraz zależności respektowania przez władze PRL praw obywateli od wykonywania przez nich obowiązków wobec państwa. Postanowienia te były sprzeczne z podpisanym w Helsinkach aktem końcowym KBWE.

Zapowiedzi zmian w ustawie zasadniczej wywołały poruszenie w kręgach inteligencji. Inicjatorem pierwszego memoriału, nazwanego "Listem 59", był Jan Olszewski, który na jednym ze spotkań opozycji demokratycznej, wraz z Jakubem Karpińskim i Jackiem Kuroniem, zredagował tekst dokumentu. Po zebraniu podpisów, 5 grudnia 1975 roku Edward Lipiński złożył list w Kancelarii Sejmu. Komunistyczne władze kompletnie go zignorowały.

Zrobiło się o nim głośno.dopiero wtedy, gdy o inicjatywie poinformowały zachodnie media. Powstało wówczas więcej protestów przeciwko zmianom w konstytucji, między innymi: 9 stycznia 1976 roku list protestacyjny przesłał na ręce Marszałka Sejmu Episkopat Polski, 21 stycznia - intelektualiści (tzw. List 14), zaś 31 stycznia - przedstawiciele kultury, których protest nazwano "Memoriałem 101".

Wszystkie inicjatywy protestacyjne wobec zmian w konstytucji z przełomu 1975 i 1976 roku były pierwszymi tak licznymi wystąpieniami polskiej inteligencji przeciwko polityce PZPR.