Rodzina Ulmów z Markowej na Podkarpaciu stała się symbolem polskiej martyrologii za pomoc Żydom. Małżeństwo - Józef i Wiktoria - rodzice sześciorga dzieci, pod koniec 1942 roku przyjęli do swojego domu ośmioro Żydów. Wszyscy, także ciężarna Wiktoria Ulma, zostali zamordowani przez niemieckich żandarmów 24 marca 1944 roku. Pośmiertnie Ulmów odznaczono Medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2003 roku w diecezji przemyskiej rozpoczął się proces beatyfikacyjny rodziny Ulmów. Uroczystość beatyfikacji odbędzie się 10 września (2023) w Markowej.

Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów, ustanowiony w 2017 roku, jest wyrazem czci dla tych rodaków, którzy okazując miłosierdzie i współczucie, pomagali Żydom w okresie II wojny światowej. Swoje bohaterskie czyny motywowali różnymi względami, miłością bliźniego, nauką Kościoła, obywatelskim obowiązkiem czy zwykłą przyzwoitością. Każdy taki przejaw pomocy świadczonej Żydom był wyrazem heroizmu. Od 1941 roku bowiem, na terenach okupowanej Polski obowiązywało niemieckie rozporządzenie o karze śmierci za jakąkolwiek pomoc - nawet podanie kromki chleba - Żydom. Następnie kary rozszerzono na tych, którzy nie donieśli Niemcom, wiedząc o takich faktach.

Według ustaleń historyków, za pomoc Żydom w czasie II wojny światowej straciło życie od kilkuset do ponad półtora tysiąca Polaków. Ocenia się, że w ratowanie Żydów, pośrednio i bezpośrednio, zaangażowanych były dziesiątki tysięcy Polaków. Dokładna liczba nie jest znana i prawdopodobnie tak pozostanie, z uwagi na warunki wojenne, śmierć wielu świadków, jak i uczestników tych wydarzeń, wreszcie zniszczenie archiwów tajnych organizacji. Ponadto wielokrotnie zdarzało się, że w uratowanie jednej osoby było zaangażowanych kilkudziesięciu Polaków, a czasem jedna osoba ratowała wielu Żydów.

Polacy ratujący Żydów są najliczniejszą grupą osób odznaczonych Medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawanym przez izraelski Instytut Pamięci Yad Vashem. W gronie uhonorowanych ponad 28 tysięcy bohaterów z 51 krajów, jest ponad 7 tysięcy (7232) Polaków. Są wśród nich: Irena Sendlerowa, księża - Michał Kubacki i Jan Zawrzycki, siostry Franciszkanki Rodziny Maryi, Jan Dobraczyński, Henryk Sławik oraz Antonina i Jan Żabińscy. Od 2016 roku w Markowej działa Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów. Placówka gromadzi dokumenty i pamiątki dotyczące tematyki ratowania ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich podczas zagłady.

(więcej)

Polacy udzielali Żydom indywidualnej, a także instytucjonalnej - zorganizowanej pomocy. Podczas II wojny światowej działała konspiracyjna Rada Pomocy Żydom "Żegota", będąca organem polskiego rządu na uchodźstwie. Powołana w grudniu 1942 roku, była jedyną w okupowanej przez Niemców Europie instytucją państwową, ratującą Żydów od zagłady. W wyniku jej działań, około 4 tysięcy Żydów otrzymało wsparcie materialne oraz fałszywe dokumenty, jak karty pracy i metryki, a także schronienie i opiekę medyczną. Dzięki wysiłkom Ireny Sendlerowej i kierowanego przez nią referatu "Żegoty", z warszawskiego getta uratowano i objęto opieką 2500 żydowskich dzieci.

W latach 1941-1943 w poselstwie Rzeczpospolitej w Bernie funkcjonowała konspiracyjna "grupa Ładosia", złożona z polskich dyplomatów oraz działaczy organizacji żydowskich. Grupa prowadziła tzw. akcję paszportową w celu ratowania Żydów przed Holokaustem. Dokumenty państw latynoamerykańskich trafiały do Żydów w całej Europie, co dawało ich posiadaczom szansę na uniknięcie obozów zagłady. Grupę, nazwaną od nazwiska ambasadora RP w Bernie Aleksandra Ładosia, tworzyli także - jego zastępca Stefan Ryniewicz, konsul Konstanty Rokicki, pracownik konsulatu Juliusz Kuehl, a także żydowscy działacze Chaim Eiss oraz Abraham Silberschein. Zajmowali się oni produkcją paszportów co najmniej od 1941 do końca 1943 roku. Sfabrykowane dokumenty Paragwaju, Hondurasu, Haiti i Peru trafiły do około 5 tysięcy osób w okupowanej Europie, z czego od 2 do 3 tysięcy przeżyło zagładę. Według różnych szacunków cała akcja paszportowa mogła objąć nawet 10 tysięcy osób.

Wielką rolę w niesieniu pomocy Żydom w okupowanej Polsce odegrali duchowni i osoby zakonne. Z badań prowadzonych w ostatnich latach wynika, w pomoc było zaangażowanych około tysiąca polskich księży katolickich, w tym biskupi i kardynałowie. Z imienia i nazwiska udokumentowano też 2345 sióstr zakonnych, które ratowały ludność żydowską. Jedną z bohaterskich zakonnic była Matka Matylda Getter, przełożona prowincji warszawskiej Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. Wraz z innymi siostrami uratowała życie około 750 Żydom, w tym ponad 500 dzieciom, a kilkuset innym dała schronienie. Matylda Getter współpracowała z Polskim Państwem Podziemnym, angażowała się w wystawianie nowych dokumentów, także Żydom, ściganym przez Niemców.

W gronie osób ratujących Żydów jest Henryk Sławik, dziennikarz i działacz PPS, który podczas wojny organizował pomoc na Węgrzech, między innymi we współpracy z prymasem Jusztiniánem Serédim utworzył sierociniec pod Budapesztem. Oficjalnie był to Dom Sierot Polskich Oficerów, w którym schroniły się także żydowskie dzieci. Szacuje się, że Sławik uratował życie blisko 30 tysiącom polskich uchodźców, wśród nich było około 5 tysięcy Żydów. Za tę pomoc Henryk Sławik poniósł śmierć w niemieckim obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen.

Polacy ratowali Żydów, narażając swoje życie, a czasem ponosząc najwyższą ofiarę. Tak było w wypadku rodziny Baranków z Siedlisk w Małopolsce, która ukrywała rodzinę żydowską. W odwecie, w marcu 1943 roku Niemcy wymordowali gospodarzy i żydowskich mieszkańców gospodarstwa. Znana jest też historia rodziny Wolskich z Warszawy, ukrywających przez dwa lata w bunkrze "Krysia" około 40 Żydów. Po dekonspiracji w marcu 1944 roku, Niemcy wywieźli wszystkich na Pawiak, a kilka tygodni później rozstrzelali w ruinach warszawskiego getta.

Często, aby ocalić jedno życie, potrzebna była ofiarna pomoc wielu ludzi. Przykładem tego jest historia Stelli Zylbersztajn-Tzur, po ucieczce z getta w Łosicach na Podlasiu w 1942 roku, uratowanej i ukrywanej do końca wojny przez dwadzieścia kilka polskich rodzin. Dzięki staraniom Stelli Zylbersztajn-Tzur, 23 pomagających jej Polaków otrzymało Medale Sprawiedliwy wśród Narodów Świata.

W czasie wojny na opustoszałym terenie warszawskiego ZOO, Jan Żabiński - dyrektor Ogrodu Zoologicznego wraz żoną Antoniną w latach 1943-1945 ukrywali i uratowali ponad 300-tu Żydów z warszawskiego getta. Oboje otrzymali za to tytuły Sprawiedliwy wśród Narodów Świata. Od marca 2019 roku Instytut Pileckiego prowadzi projekt "Zawołani po imieniu", którego celem jest uhonorowanie tych Polaków, którzy podczas okupacji zostali zamordowani przez przedstawicieli niemieckiej władzy za udzielenie pomocy Żydom.

Dotychczas instytut upamiętnił 55 bohaterów. Liczba osób, które mogą zostać uhonorowane, nie jest znana, choć według szacunków może to być około 1000 ofiar.