Rzadko zdarza się, aby do księgarń trafiała synteza historyczna, która opowiada o wydarzeniach, które czytelnicy mają w swojej najświeższej pamięci. Wydana w grudniu 2023 r. „Historia polityczna Polski 1989–2023” (Wydawnictwo Scholar) prof. Antoniego Dudka obejmuje 34 lata polskiej historii pomiędzy rozmowami Okrągłego Stołu, a wyborami parlamentarnymi i referendum w połowie października 2023 r. „Historia polityczna w ujęciu autora to historia polityki, która rozgrywa się przede wszystkim na terenie instytucji państwowych i w obrębie klasy politycznej. Głównym podmiotem nie jest więc anonimowe społeczeństwo, obecne w postaci wyników sondaży i głosowań, a niekiedy opisu strajków. Są nim bezpośredni uczestnicy – przede wszystkim liderzy – gry (walki) politycznej, co nadaje płynności wywodom Antoniego Dudka i podnosi temperaturę narracji” – zauważa recenzent książki prof. Andrzej Paczkowski.

Za ważne wydarzenie księgarskie zawsze uznawana jest premiera nowej książki prof. Normana Daviesa (Wydawnictwo Znak Horyzont). W tym roku autor przybliżył czytelnikom dzieje Galicji. Na niemal 800 stronach brytyjski badacz dziejów Polski kreśli wielowymiarowy i niejednoznaczny obraz tej rozległej krainy historycznej. „Galicia felix, niebo na ziemi, raj utracony. Chociaż ludzie mają silną tendencję do demonizowania rzeczywistości, widać zarazem pragnienie do jej ubóstwiania oraz idealizowania. W dziejach Galicji znajdujemy wiele dowodów na jedno i drugie” – pisze Davies.

Podobnie jak w poprzednich latach wielką popularnością, wzmacnianą przez okoliczności międzynarodowe, cieszyły się prace poświęcone dziejom Rosji. Prof. Andrzej Nowak w monografii „Powrót Imperium Zła. Ideologie współczesnej Rosji. ich twórcy i krytycy (1913-2023)” (Wydawnictwo Literackie) zauważa, że dla Władimira Putina historia jest niezwykle ważna – kiedy posłucha się tego, co ma do powiedzenia, dostrzec można jego obsesję związaną z losem Związku Sowieckiego w 1991 r. Putin jest zatem „historykiem”, jednak nie takim, który przepisuje historię na nowo. Jest on twórcą historii, który gotów jest ją „pisać” czołgami i bombami.

W księgarniach pojawiła się pierwsza biografia Rafała Lemkina, twórcy pojęcia ludobójstwa. Piotr Madajczyk, autor „Krajobrazów biograficznych Rafała Lemkina” (Instytut Pileckiego) skupia się na okresie, który ukształtował jego poglądy, które zaowocowały podjęciem powojennej walki o uznanie na arenie międzynarodowej odpowiedzialności prawnej sprawców ludobójstwa. „Dorobek Lemkina nie należy do przeszłości. Dla prawników i badaczy zajmujących się studiami nad genocydami tkwi bardziej u korzeni ich zainteresowań, dla historyków stanowi nadal interesujący postulat badawczy, poszerzający perspektywę spojrzenia na dwudziestowieczne konflikty” – czytamy w książce.

W nowatorski sposób w nurt biografistyki wpisał się profesor Andrzej Chwalba, który napisał biografię rzeki Wisły (Wydawnictwo Literackie). „Jak najpełniej dzieje Wisły i jej dziedzictwa będzie można zaprezentować za pośrednictwem konwencji biograficznej. (…) Wisła jest postacią w wymiarze symbolicznym i mitologicznym. Przez wieki była królową polskich rzek. Kobietą” – czytamy w książce „Wisła. Biografia rzeki”.

Obchodzony w roku 2023 Rokiem Pamięci Bohaterek i Bohaterów Getta Warszawskiego był okazją do ożywienia pamięci o niemieckich zbrodniach na obywatelach Rzeczypospolitej. Muzeum Powstania Warszawskiego po raz pierwszy opublikowało fotografie dokumentujące życie i zagładę żydowskiej społeczności Warszawy. Album „W obliczu Zagłady. Żydzi Warszawy 1939–1943. Fotografie ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego” składa się głównie z fotografii wykonanych przez niemieckich okupantów.

Wydana przez Instytut Pileckiego monografia „Egzekucje publiczne w okupowanej Warszawie. Ujęcie performatywne” pióra Pawła Mrowińskiego przybliża niemieckie zbrodnie w niezwykle oryginalny sposób. Publiczne egzekucje traktuje jako zaplanowane i przemyślane przez okupanta w najmniejszych szczegółach widowisko mające na celu ujarzmienie niepokornego miasta. Historyk dokonuje też przeglądu postaw będących formą radzenia sobie z traumą wielkiego niemieckiego terroru.

Na jeden z najbardziej zapomnianych epizodów II wojny światowej zwraca uwagę Kalina Błażejowska. W książce „Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych” (Wydawnictwo Czarne) opowiada historię masowych zbrodni w ramach akcji „T4”, której celem było wyeliminowanie przez niemiecką machinę terroru „życia niewartego życia” – chorych psychicznie i niepełnosprawnych.

W 80 rocznicę kulminacji ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu, Podolu i w Galicji Wschodniej ukazało się kilka monografii i wydań dokumentów poświęconych zbrodniom dokonanym przez UPA. Nakładem Wydawnictwa Literackiego ukazała się pierwsza pełna monografia zbrodni dokonanych poza terenem Wołynia. „Pod pojęciem „rzezi wołyńskiej” rozumie się wszystkie zbrodnie UPA na Polakach. Wołyń stał się słowem kluczem. A gdzieś zaczęło umykać to, że „czerwone noce”, jak nazywał je dowódca samoobrony Przebraża Henryk Cybulski, zdarzyły się też poza Wołyniem i obejmowały ogromny obszar – od Karpat po Wołyń i od rzeki Zbrucz aż za San – mówił w rozmowie z PAP dr Damian Markowski, autor książki „W cieniu Wołynia. Antypolska akcja OUN i UPA w Galicji Wschodniej 1943–1945”.

Instytut Pamięci Narodowej we współpracy z Muzeum - Zamkiem Tarnowskich w Tarnobrzegu opublikował pierwszy tom „Dokumentów zbrodni wołyńskiej”. Publikacja zawiera relacje o zbrodni na Polakach złożonych w przeważającej części tuż po największej fali zbrodni UPA. Relacje o zbrodniach zawiera także obszerny tom „Ocaleni z ludobójstwa. Wspomnienia Polaków z Wołynia” opracowany przez Joannę Karbarz-Wilińską i Bartosza Januszewskiego.

Temat trudnych stosunków polsko-ukraińskich pojawił się również w kontekście historii akcji „Wisła”. Prof. Grzegorz Motyka w monografii „Akcja Wisła ’47. Komunistyczna czystka etniczna” (Wydawnictwo Literackie) uznaje ją za jedną z największych zbrodni komunistycznych w Polsce. „Założenia akcji Wisła były zbliżone do deportacji przeprowadzanych w Związku Sowieckim. Oczywiście Mazury i Pomorze Zachodnie to nie Syberia i stepy Kazachstanu. Warunki deportacji były więc nieporównanie lepsze niż zsyłanych na osiedlenie w głębi ZSRS” – powiedział PAP.

W 2023 r. obchodzono także 160 rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego. Wśród prac opublikowanych w ramach obchodów jest n.in. monografia prof. Alicji Kuleckiej „Powstanie styczniowe. Czas walki, marzeń o wolności i niespełnionych nadziei” wydana przez Muzeum Historii Polski. Autorka rekonstruuje zasady polityki rosyjskiej wobec ziem polskich, działania władz powstańczych, przebieg działań militarnych i tło międzynarodowe największego polskiego zrywu.

W nurt popularnej w ostatnich latach „historii ludowej” skupiającej się na historii „milczących” warstw społecznych wpisuje się monografia Andrzeja Chwalby i Wojciecha Harpuli „Cham i Pan. A nam, prostym, zewsząd nędza?” (Wydawnictwo Literackie). „Dlaczego — skoro chłopi na nowo pojawili się w narracji historycznej — nie spróbować przybliżyć czytelnikom olbrzymiego bogactwa i zróżnicowania ich świata?” – pytają autorzy książki.

Charakter encyklopedyczny ma kompendium „Premierzy i ministrowie Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939” wydane nakładem Instytutu de Republica. „Politycy zostali przedstawieni z perspektywy działań na tych stanowiskach i to właśnie pełnione przez nich funkcje stanowią podstawę ich biografii – uzupełnionych także o informacje dotyczące pochodzenia, wykształcenia, zaangażowania społecznego i działalności politycznej” – podkreślają autorzy pierwszego leksykonu podsumowującego stan wiedzy o biografiach ministrów i premierów II Rzeczypospolitej.

Także Instytut Pamięci Narodowej publikował wydawnictwa słownikowe, stanowiące bezcenną pomoc dla profesjonalnych historyków. W czwartym tomie „Leksykonu bezpieki. Kadry kierowniczej aparatu bezpieczeństwa 1944–1956” przedstawiono pięćdziesięciu funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. W ramach Centralnego Projektu Badawczego IPN „Solidarność i opór społeczny w PRL 1956–1989” ukazał się piąty tom „Encyklopedii Solidarności. Opozycja w PRL 1976-1989” pod redakcją naukową Jana Olaszka, Piotra Abryszeńskiego, Marcina Dąbrowskiego i Przemysława Zwiernika. Tom zawiera 565 biogramów przedstawicieli opozycji antykomunistycznej i 284 hasła rzeczowe.

Historia była obecna również na kartach komiksów. Pod patronatem Muzeum Powstania Warszawskiego w księgarniach pojawił się pierwszy tom drugiego cyklu serii „Bradl”, opowiadającej o losach legendarnego szpiega Armii Krajowej Kazimierza Leskiego (Wydawnictwo Egmont). Tym razem scenarzysta Tobiasz Piątkowski i autor rysunków Marek Oleksicki przybliżają jego podróże po okupowanej Europie w mundurze niemieckiego generała.

Do młodszego pokolenia pasjonatów historii autorzy adresują kolejny zeszyt „Wojennej odysei Antka Srebrnego 1939–1946”. Tom „Targi mińskie 1942 r.” opowiada o losach koleżanki Antka Janki Wydry, które doprowadziły ją do służby w szeregach 2. Korpusu Polskiego we Włoszech.

Po raz pierwszy nakładem Instytutu Pamięci Narodowej i Muzeum Powstania Warszawskiego ukazały się dwa tomy komiksu paragrafowego Jana Madejskiego, Sławomira Czuby, Romana Kucharskiego, Macieja Czaplickiego „Powstanie Warszawskie”. „Komiks paragrafowy to coś więcej niż typowy komiks. Nie czyta się go w tradycyjny sposób, lecz daje on możliwość wyboru własnej ścieżki, dzięki czemu opowiada wiele różnych historii. W trakcie lektury to czytelnik bowiem decyduje o przebiegu wydarzeń, o losach postaci, jest aktywnym uczestnikiem chwil ważnych dla powstańczej Warszawy” – wyjaśniają autorzy.

Podobnie jak w minionych latach pod koniec roku rozstrzygano najważniejsze plebiscyty na najlepsze książki historyczne.

Przyznawaną z inicjatywy samorządu Warszawy miasta stołecznego Warszawy, Dom Spotkań z Historią (DSH) oraz Fundację im. Kazimierza i Zofii Moczarskich Nagrodę Historyczną im. Kazimierza Moczarskiego za najlepszą książkę historyczną roku 2023 przyznano Sławomirowi Łotyszowi za książkę „Pińskie błota. Natura, wiedza i polityka na polskim Polesiu do 1945 roku” (wydawnictwo Universitas).

Ołówek Kazimierza Moczarskiego, czyli Nagrodę Młodzieżowych Klubów Historycznych im. Kazimierza Moczarskiego, przyznano Marcie Grzywacz za książkę „Blizny. Prawdziwa historia "królików" z Ravensbrück” (wydawnictwo W.A.B).

Po raz trzeci poznaliśmy laureatów Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego. Spośród blisko osiemdziesięciu książek zgłoszonych przez autorów i wydawców kapituła nominowała pięć publikacji w każdej z trzech kategorii.

W kategorii „Naukowa książka historyczna” nagrodzona została zwyciężyła książka „Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim” Agnieszki Witkowskiej-Krych wydana przez Żydowski Instytut Historyczny.

W tej samej kategorii wyróżniono wydaną przez Cambridge University Press monografię „Survivors: Warsaw under Nazi Occupation (Studies in the Social and Cultural History of Modern Warfare)” Jadwigi Biskupskiej oraz książkę „Sowietyzacja Wołynia 1944–1956” Adama Rafała Kaczyńskiego wydaną przez IPN.

Za najlepszą książkę w kategorii „Reportaż historyczny” Międzynarodową Nagrodę im. Pileckiego nagrodę główną przyznano Bartłomiejowi Noszczakowi, autorowi książki „Orient zesłańców. Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945)” opublikowanej przez IPN. W tej samej kategorii wyróżniono „Akwarium. Opowieść o Związku Literatów Polskich w PRL-u” Tomasza Potkaja (Wydawnictwo Czarne).

Nagrodę specjalną za najlepszą książkę na temat trwającej od 2014 r. agresji Rosji na Ukrainę lub trwających od 2020 r. protestów na Białorusi i związanych z nimi represji przyznano Zbigniewowi Parafianowiczowi za „Śniadanie pachnie trupem. Ukraina na wojnie” (Wydawnictwo Mando). W tej samej kategorii wyróżniono dwie publikacje: „Opór. Ukraińcy wobec rosyjskiej inwazji” Pawła Pieniążka (WAB) oraz „You don't know what war is. The Diary of a Young Girl from Ukraine” Yevy Skalietskiej (Wydawnictwo Union Square).

W 14. konkursie Książka Historyczna Roku im. Oskara Haleckiego W kategorii „Najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku” zwyciężyła praca „Kościół wobec totalitaryzmów (1917-1989). Światowy katolicyzm i doświadczenia Polaków” autorstwa Pawła Skibińskiego (Instytut Witolda Pileckiego).

Za najlepszą książka popularnonaukową poświęconą historii Polski w XX wieku jury uznało pracę „Filozofowie (w trzech słowach)” Piotra Nowaka wydaną przez Państwowy Instytut Wydawniczy.

W kategorii „Najlepsze wydawnictwo źródłowe poświęcone historii Polski i Polaków w XX wieku” wygrała wydana przez IPN książka „Gdy nieme groby przemawiają… Spuścizna katyńska” Ewy Kowalskiej, Ewy Dulnej-Rak, Katarzyny Ziębik i prof. Tadeusza Wolszy pod redakcją naukową prof. Danuty Jastrzębskej-Golonki.

W kategorii „Najlepsze wspomnienia dotyczące historii Polski i Polaków w XX wieku” zwyciężyły opublikowane przez MHP „Wspomnienia zebrane” Walerego Sławka pod redakcją Pawła Samusia.

Wręczono także nagrody czytelników. W kategorii „Najlepsza książka naukowa” wybrali oni wydaną przez IPN pracę „Alfred Szklarski sprzedawca marzeń. Pierwsza biografia twórcy przygód Tomka Wilimowskiego” Jarosława Molendy.

Internetowy plebiscyt czytelników w kategorii „Najlepsza książka popularnonaukową poświęconą historii Polski w XX wieku” zwyciężyła publikacja Wydawnictwa Znak –„Zlikwidować! Agenci Gestapo i NKWD w szeregach polskiego podziemia”, autorstwa Wojciecha Königsberga i Bartłomieja Szyprowskiego. W kategorii „Najlepsza książka naukowa” wyróżniono pracę „Fundusz Kultury Narodowej Józefa Piłsudskiego. Zamysł i realizacja” Mateusza Hübnera (Instytut De Republica). Wyróżnienie w kategorii „Najlepsza książka popularnonaukowa poświęcona historii Polski w XX w.” przyznano Rafałowi Łatce za książkę „Prymas Stefan Wyszyński w realiach PRL” (Instytut De Republica). Wyróżnienia przyznano także książkom „Ten drugi Piłsudski. Biografia Bronisława Piłsudskiego - zesłańca, podróżnika i etnografa” Przemysława Słowińskiego (Wydawnictwo Storybox) oraz „Aurelia Wyleżyńska. Kroniki wojenne 1939-1942” (PIW).

Polskie Towarzystwo Historyczne po raz szósty przyznało nagrodę im. Karola Modzelewskiego. W tym roku wyróżnienie otrzymała praca prof. Richarda Butterwick-Pawlikowski za monografię „Światło i płomień. Odrodzenie I Rzeczypospolitej (1733-1795)” (Wydawnictwo Literackie).

Podsumowaniem rynku książki historycznej były jak co roku warszawskie Targi Książki Historycznej. Podczas ich inauguracji, po raz 25, wręczone zostały Nagrody KLIO, ustanowione w 1995 r. przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej. Jury nagrodziło książki w czterech kategoriach: autorskiej, monografii naukowej, edytorskiej oraz w kategorii varsaviana.

Pierwszą nagrodą w kategorii autorskiej uhonorowano „Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło” (Wydawnictwo Agora) autorstwa Konstantego Geberta. Drugą nagrodą wyróżniono Annę Wylegałę za książkę „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce” (Wydawnictwo Czarne). Nagrodę trzeciego stopnia otrzymał Andrzej Brzeziecki za książkę „Wielka gra majora Żychonia. As wywiadu kontra Rzesza” (Wydawnictwo Literackie).

W kategorii najlepszych monografii nagrody otrzymali: Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz za publikację „Styl Nidajno. Źródła, inspiracje i przykłady rzymsko-barbarzyńskiej koncepcji zdobniczej z późnej starożytności” (Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN), Maciej Gołąb za książkę „Mazurek Dąbrowskiego. Muzyczne narodziny hymnu” (Narodowy Instytut Fryderyka Chopina) oraz Marzena Woźniak-Łabieniec za „Cenzorskie lekcje literatury. Studia o systemowej kontroli słowa w Polsce po 1945 roku” (Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego).

W kategorii edytorskiej nagrodzono: Muzeum Narodowe w Krakowie za książkę „Lelewel. Rytownik Polski” pod redakcją naukową Janiny Wilkosz, Wydawnictwo Bellona za książkę „Okupowana Polska w liczbach”, Bibliotekę Więzi za wywiad-rzekę „Andrzej Friszke. Zawód: historyk. Rozmawiają Jan Olaszek i Tomasz Siewierski”, Żydowski Instytut Historyczny za książkę „Żydzi i Piłsudski” Jolanty Żyndul, a także Centrum Dialogu im. Juliusza Mieroszewskiego za zbiór źródeł „Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich”.

Nagrody w kategorii varsaviana otrzymali: Błażej Brzostek za książkę „Wstecz. Historia Warszawy do początku” wydaną przez Muzeum Warszawy, Maria Ferenc za „Każdy pyta, co z nami będzie”. Mieszkańcy getta warszawskiego wobec wiadomości o wojnie i zagładzie wydanej przez Żydowski Instytut Historyczny oraz Michał Wójcik za „Błyskawica: historia Wandy Traczyk-Stawskiej – żołnierza Powstania Warszawskiego” (Wydawnictwo W.A.B.).

Honorowe wyróżnienie w kategorii varsaviana otrzymało Muzeum Powstania Warszawskiego za „Leksykon oddziałów Powstania Warszawskiego” pod redakcją Katarzyny Utrackiej.(PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk/ pat/