13 maja

-------

1350 – W Łowiczu król Kazimierz Wielki zawarł sojusz antykrzyżacki z królem Danii Waldemarem IV.

1785 - W Wielkiej Lipie na Śląsku urodził się Iwan Dybicz, feldmarszałek rosyjski, uczestnik wojen napoleońskich, dowódca armii rosyjskiej w wojnie z Turcją (1828-1829); głównodowodzący wojsk carskich w czasie powstania listopadowego, pokonał wojska polskie pod Ostrołęką w maju 1831 r.

1794 – Insurekcja Kościuszkowska: w warownym obozie pod Połańcem wojska Naczelnika Siły Zbrojnej Tadeusza Kościuszki odparły atak oddziałów rosyjskich gen. mjr. Fiodora Denisowa.

1814 - W Warszawie urodził się Aleksander Lesser, malarz, współzałożyciel Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.

1815 – W Warszawie rozpoczęło działalność literackie Towarzystwo Iksów, skupiające najwybitniejszych pisarzy, publicystów i krytyków literackich.

1859 - W Braszowie w Siedmiogrodzie urodził się Teodor Axentowicz, malarz.

1863 - Car Aleksander II mianował Michaiła Murawjowa generałem-gubernatorem Kraju Północno-Zachodniego (Litwy), nadając mu specjalne uprawnienia w celu brutalnego stłumienia powstania styczniowego.

1878 - W Zurychu zmarł Andrzej Towiański, filozof, reprezentant mesjanizmu polskiego, założyciel sekty religijnej, nazywanej Kołem Sprawy Bożej.

1901 - W Ołońcu na północy Rosji urodził się Witold Pilecki, oficer ZWZ-AK, który w 1940 r. dobrowolnie poddał się aresztowaniu i wywózce do Auschwitz, aby zdobyć informacje o obozie; po ucieczce z Auschwitz walczył w Powstaniu Warszawskim; w 1947 r. został aresztowany przez władze komunistyczne, a następnie skazany na śmierć i stracony.

1926 - Zamach majowy: Walki w Warszawie pomiędzy siłami rządowymi a oddziałami marszałka Józefa Piłsudskiego.

1926 - W Nowych Miedzach koło Sieradza urodził się Zdzisław Tobiasz, aktor, reżyser teatralny; znany m.in. z serialu "07 zgłoś się".

1934 - Do dymisji podał się premier Janusz Jędrzejewicz.

1939 - We Lwowie urodził się Włodzimierz Press, aktor, związany z warszawskimi scenami: Teatrem Ludowym, Teatrem Kwadrat oraz Teatrem Dramatycznym; znany m.in. z roli Grigorija Saakaszwilego w serialu "Czterej pancerni i pies".

1940 – Z obozu jenieckiego II B Arnswalde w Choszcznie uciekło kanałami centralnego ogrzewania 22 polskich oficerów. Schwytano 17 z nich, a 5 przedostało się do Warszawy.

1947 - W Zakopanem urodził się Janusz Grzywacz, kompozytor, muzyk.

1949 - W Bydgoszczy urodził się Piotr Moss, kompozytor.

1953 - W więzieniu komunistycznym zmarł ksiądz Zygmunt Kaczyński, poseł na Sejm (1919-1927), dyrektor Katolickiej Agencji Prasowej (1930-1939); w latach 1943-1944 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Stanisława Mikołajczyka; w 1945 r. powrócił do Polski; założyciel i redaktor "Tygodnika Warszawskiego"; aresztowany przez władze komunistyczne i skazany na 10 lat pozbawienia wolności.

1958 - W Leńczach koło Krakowa urodziła się Grażyna Trela, aktorka, piosenkarka, scenarzystka, pisarka.

1963 - W Jurkowie w powiecie brzeskim urodził się Andrzej Przewoźnik, historyk, sekretarz generalny Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (1992-2010); zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie pod Smoleńskiem.

1981 - Na Placu św. Piotra w Rzymie doszło do zamachu na życie Jana Pawła II, do którego strzelał 23-letni Turek Mehmet Ali Agca.

1982 - Początek głodówki internowanych w Białołęce w proteście przeciwko stanowi wojennemu.

1984 - W Santa Fe w stanie Nowy Meksyk zmarł Stanisław Ulam, matematyk, urodzony we Lwowie; współtwórca pierwszej amerykańskiej bomby wodorowej.

2001 - W Warszawie zmarł Paweł Hertz, poeta, tłumacz, pisarz, eseista i edytor.

2017 – W al. Wojska Polskiego w Warszawie odsłonięto pomnik rotmistrza Witolda Pileckiego. Pomnik znajduje się w pobliżu miejsca, gdzie Pilecki został aresztowany 19 września 1940 r.

2023 – W Warszawie zmarła Anna Branicka-Wolska, ostatnia przedstawicielka rodu Branickich, żołnierz Armii Krajowej, w styczniu 1945 r. aresztowana przez NKWD i wywieziona na Łubiankę, a następnie do obozu internowania w Krasnogorsku. W latach 1947-1948 więziona przez reżim komunistyczny w Polsce. Współzałożycielka Związku Sybiraków i Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, autorka wspomnień: „Miałam szczęśliwe życie. Ostatnia z Branickich” i „Listów niewysłanych”.

14 maja

-------

1792 - W Targowicy przeciwnicy reform Sejmu Czteroletniego, ze Stanisławem Potockim i Sewerynem Rzewuskim na czele, ogłosili zawiązanie konfederacji przeciwko Stanisławowi Augustowi i Konstytucji 3 Maja; w rzeczywistości konfederację zawiązano 27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu w uzgodnieniu z cesarzową Katarzyną II.

1809 – Wojska Księstwa Warszawskiego wyzwoliły kontrolowany przez Austriaków Lublin.

1867 - W Krasiczynie urodził się książę Adam Stefan Sapieha, arcybiskup metropolita krakowski, kardynał.

1906 – Członek Organizacji Bojowej PPS Baruch Szulman dokonał w Warszawie udanego zamachu bombowego na podkomisarza policji rosyjskiej Konstantinowa. Podczas ucieczki z miejsca zdarzenia został zastrzelony. Aby nie dopuścić do manifestacji patriotycznej na pogrzebie, policja wykradła jego ciało, a następnie zniszczyła pomnik ustawiony na jego grobie. W okresie międzywojennym Szulman był symbolem wspólnej walki Polaków i Żydów z zaborcą.

1919 - Wojna polsko-ukraińska: Początek ofensywy wojsk polskich w Galicji Wschodniej.

1920 - Wojna polsko-bolszewicka: Front zachodni pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego rozpoczął sowiecką ofensywę na Białorusi.

1920 - W Warszawie założono Związek Literatów Polskich; pierwszym prezesem został jego inicjator Stefan Żeromski.

1921 - W Postawach koło Wilna urodził się Stanisław Jasiukiewicz, aktor, żołnierz Armii Krajowej; wystąpił m.in. w filmach "Wolne miasto", "Lunatycy", "Krzyżacy", "Matka Joanna od Aniołów", "Hrabina Cosel", "W pustyni i w puszczy", "Potop", a także w serialu "Czterej pancerni i pies".

1922 – Reprezentacja Polski w piłce nożnej rozegrała pierwszy w historii mecz przed własną publicznością, przegrywając na Stadionie Cracovii z Węgrami 0:3.

1926 - Wobec zamachu stanu dokonanego przez Józefa Piłsudskiego prezydent RP Stanisław Wojciechowski przekazał władzę marszałkowi Sejmu Maciejowi Ratajowi.

1928 - W Nowym Sączu urodził się Władysław Hasior, rzeźbiarz, malarz, scenograf.

1930 - W Krakowie zmarł Władysław Orkan, poeta, pisarz, publicysta; oficer Legionów Polskich.

1930 - W Katowicach urodziła się Barbara Horawianka, aktorka, wystąpiła m.in. w filmach "Drewniany różaniec", "Kochankowie z Marony", "Samotność we dwoje", "Jezioro osobliwości", "Pensja pani Latter", a także w serialach "Daleko od szosy" i "Modrzejewska".

1938 - W Warszawie urodziła się Elżbieta Czyżewska, aktorka, wystąpiła m.in. w filmach "Mąż swojej żony", "Zaduszki", "Gdzie jest generał", "Godzina pąsowej róży", "Milczenie", "Żona dla Australijczyka", "Giuseppe w Warszawie", "Rysopis", "Niekochana", "Małżeństwo z rozsądku" i "Wszystko na sprzedaż".

1939 - Początek wizyty polskiej delegacji wojskowej w Paryżu na czele z ministrem spraw wojskowych gen. Tadeuszem Kasprzyckim; rozmowy przyniosły sprecyzowanie francuskich zobowiązań sojuszniczych wobec Polski.

1940 - W Borysławiu urodziła się Marta Lipińska, aktorka, od ponad 50 lat w zespole Teatru Współczesnego w Warszawie; zagrała m.in. w filmach "Salto", "Lalka", "Nad Niemnem", "Nigdy w życiu!", "Stacja Warszawa", a także w serialu "Ranczo"; przez wiele lat występowała jako Eliza w słuchowisku "Kocham Pana Panie Sułku", emitowanym w programie III Polskiego Radia.

1940 - U wybrzeżu Norwegii trafiony niemieckimi bombami zatonął MS Chrobry, polski transatlantyk, przebudowany po wybuchu wojny na transportowiec.

1943 - W Sielcach nad Oką rozpoczęto formowanie 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki.

1944 - Żołnierze Zgrupowania Stołpeckiego AK odnieśli zwycięstwo w bitwie w Kamieniu Stołpeckim (dzisiejsza Białoruś) z dwiema brygadami sowieckiej partyzantki.

1947 - Rozpoczął działalność Wojskowy Sąd Grupy Operacyjnej "Wisła", który do połowy września 1947 r. rozpatrzył 285 spraw; w większości dotyczyły one osób cywilnych, spośród których 173 skazano na karę śmierci, a 58 na kary dożywotniego więzienia.

1948 - Proklamowano państwo Izrael; Polska uznała rząd tymczasowy Dawida Ben Guriona.

1955 - W Warszawie przywódcy Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRS podpisali sojusz polityczno-wojskowy, określany jako Układ Warszawski; państwa wchodzące w jego skład były całkowicie podporządkowane Związkowi Sowieckiemu, zarówno pod względem politycznym jak i militarnym.

1957 - W Warszawie rozpoczęło się IX plenum KC PZPR, na którym Władysław Gomułka wystąpił przeciwko tzw. rewizjonistom, czyli działaczom partyjnym popierającym kontynuowanie i rozszerzanie demokratyzacji zapoczątkowanej w październiku 1956 r.

1958 - W Brzeźnie Wielkim urodził się Andrzej Grubba, zdobywca 15 medali mistrzostw świata i Europy; zwycięzca turnieju Europa TOP 12 w 1985 r., zdobywca Pucharu Świata w 1988 r. i dwukrotny finalista tych rozgrywek.

1973 - W Siedlcach zmarł Bohdan Arct, pilot myśliwski; w czasie II wojny światowej w Polskich Siłach Powietrznych w Wielkiej Brytanii, m.in. dowódca eskadry "B" w Dywizjonie 303; autor wielu publikacji historycznych i wspomnień; część źródeł jako datę śmierci Bohdana Arcta podaje 11 maja 1973 r.

1983 - Stan wojenny: W Warszawie zmarł Grzegorz Przemyk, 19-letni uczeń Liceum Ogólnokształcącego im. Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, zatrzymany 12 maja 1983 r. przez funkcjonariuszy MO na pl. Zamkowym w Warszawie i bestialsko pobity w komisariacie przy ul. Jezuickiej; jego śmierć była jedną z najgłośniejszych zbrodni aparatu bezpieczeństwa PRL.

1984 - Premiera filmu "Seksmisja" w reżyserii Juliusza Machulskiego.

2005 – W Warszawie odsłonięto pomnik generała Charles’a de Gaulle’a.

2008 - Zmarł Roman Wapiński, historyk, wieloletni wykładowca Uniwersytetu Gdańskiego, autor biografii Władysława Sikorskiego, Ignacego Paderewskiego i Romana Dmowskiego, a także książek "Narodowa Demokracja 1893-1939", "Świadomość polityczna w II Rzeczypospolitej" i "Pokolenia II Rzeczypospolitej".

2010 – Na południu Polski rozpoczęły się ulewne deszcze, które zapoczątkowały największą od 160 lat powódź na Wiśle i jej dopływach. W jej wyniku zginęło 25 osób, straty materialne według szacunków MSWiA wyniosły ponad 10 mld złotych.

15 maja

-------

1306 – Książę Władysław Łokietek zajął Wawel, jednak sam Kraków pozostał wierny Czechom, aż do śmierci króla Wacława III w sierpniu tego samego roku.

1702 - Zmarł Feliks Kazimierz Potocki, hetman wielki koronny, zwycięzca w bitwie z Tatarami pod Podhajcami w 1698 r.

1815 - Książę Antoni Henryk Radziwiłł został namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego, powołanego przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III.

1863 - Powstanie styczniowe: w Płocku rozstrzelany został przez władze rosyjskie Zygmunt Padlewski, członek Komitetu Centralnego Narodowego, naczelnik warszawskiej organizacji miejskiej oraz Powstania w guberni płockiej.

1878 - Angielski inżynier William Lindley przedłożył władzom Warszawy projekt sieci wodociągowej.

1885 - W Dąbrowie koło Tarnowa urodził się Marian Kukiel, historyk wojskowości, minister obrony narodowej w rządzie RP na uchodźstwie w latach 1942-1949.

1890 - W Suchej Beskidzkiej urodził się Ferdynand Goetel, pisarz i publicysta; w 1943 r. w porozumieniu z Delegaturą Rządu RP na Kraj był członkiem delegacji zaproszonej przez władze niemieckie do Katynia.

1909 - W Krakowie założono Akademicki Związek Sportowy.

1917 - W Moskwie urodził się Jerzy Duszyński, aktor, wielki amant polskiego kina, odtwórca niezapomnianych ról w "Zakazanych piosenkach" i "Skarbie"; wystąpił również w filmach "Awantura o Basię" i "Śmierć prezydenta".

1922 - W Genewie podpisana została tzw. konwencja górnośląska pomiędzy Polską i Niemcami.

1925 - W Modlnicy koło Krakowa urodził się Tadeusz Bartosik, aktor, dyrektor i kierownik artystyczny Teatru im. Adama Mickiewicza w Częstochowie; wystąpił m.in. w filmach "Zezowate szczęście", "Historia współczesna", a także w serialach "Stawka większa niż życie" i "Doktor Murek".

1926 - Zamach majowy: Marszałek Sejmu Maciej Rataj, który po ustąpieniu prezydenta Stanisława Wojciechowskiego pełnił obowiązki głowy państwa, powołał nowy rząd z Kazimierzem Bartlem na czele.

1936 - Gen. Felicjan Sławoj Składkowski objął funkcję premiera i ministra spraw wewnętrznych; na stanowisku tym zasiadał do końca września 1939 r., będąc tym samym szefem najdłużej urzędującego gabinetu II RP.

1950 - Władze komunistyczne zlikwidowały Związek Harcerstwa Polskiego i rozpoczęły tworzenie Organizacji Harcerskiej w ramach ZMP.

1951 - Na konferencji prasowej zorganizowanej przez Kongres Wolności Kultury w Paryżu Czesław Miłosz ogłosił decyzję o pozostaniu na emigracji.

1954 - W Krakowie urodził się Jan Frycz, aktor; występował w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie i Starym Teatrze, obecnie w zespole Teatru Narodowego w Warszawie; zagrał m.in. w filmach "Pożegnanie jesieni", "Zwolnieni z życia", "Dwa księżyce", "Dama kameliowa", "Pestka", "Egoiści", "Tam i z powrotem", "Pornografia", "Pręgi", "Nigdy w życiu!", "Komornik", a także w serialu "Tajemnica twierdzy szyfrów".

1954 - W Rabce urodził się Janusz Stokłosa, kompozytor, muzyk.

1956 - Stanisław Królak, jako pierwszy polski kolarz, wygrał Wyścig Pokoju.

1977 - W Krakowie po śmierci Stanisława Pyjasa studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego powołali Studencki Komitet Solidarności - pierwszą niezależną organizację studencką w PRL.

1977 - W Nowej Hucie kardynał Karol Wojtyła konsekrował kościół p.w. Matki Boskiej Królowej Polski.

1991 - Premiera filmu "Podwójne życie Weroniki" w reżyserii Krzysztofa Kieślowskiego.

1993 - W Warszawie zmarł Andrzej Kuśniewicz, prozaik, eseista, poeta; autor "Lekcji martwego języka", "Króla Obojga Sycylii", "Mieszanin obyczajowych".

1993 - Premiera filmu "Kolejność uczuć" w reżyserii Radosława Piwowarskiego.

1997 - W Warszawie zmarł Andrzej Drawicz, pisarz, krytyk literacki, tłumacz, znawca literatury rosyjskiej i problematyki wschodniej; prezes Komitetu ds. Radia i Telewizji w latach 1989-1991.

2022 - Zmarł aktor teatralny i filmowy, reżyser i scenarzysta Ignacy Gogolewski, niezapomniany Antek Boryna z "Chłopów" Jana Rybkowskiego, występował na deskach stołecznego Teatru Polskiego, Dramatycznego, Współczesnego i Narodowego. Kierował Teatrem Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, Teatrem im. Juliusza Osterwy w Lublinie oraz Teatrem Rozmaitości w Warszawie. W latach 2005-2006 był prezesem ZASP-u.

2022 – Zmarł Stanisław Kulon, rzeźbiarz, nauczyciel akademicki, profesor sztuk plastycznych, autor m.in. monumentalnego Pomnika Chwała Saperom w Warszawie oraz serii obrazów upamiętniających sowieckie deportacje obywateli II RP z Kresów.

2022 – Zmarł Jerzy Trela, aktor teatralny i filmowy oraz profesor krakowskiej Akademii Sztuk Teatralnych. Zagrał w życiu około 350 ról teatralnych i filmowych. Na dużym ekranie zagrał m.in. męża Ireny w "Kobiecie samotnej" (Agnieszka Holland, 1981); Hiszpana w "Matce Królów" (Janusz Zaorski); Pana Bronka w "Trzech kolorach. Białym" (Krzysztof Kieślowski) i Podkomorzego w "Panu Tadeuszu" (Andrzej Wajda).

16 maja

-------

1561 - W Wiewiórce niedaleko Dębicy zmarł Jan Tarnowski, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski; zwycięski wódz w bitwie z armią mołdawską pod Obertynem w 1531 r.

1648 - Powstanie Chmielnickiego: W bitwie pod Żółtymi Wodami armia kozacko-tatarska pokonała wojska polskie dowodzone przez Stefana Potockiego.

1657 - W czasie rzezi w Janowie Poleskim zamordowany został przez Kozaków jezuita Andrzej Bobola; kanonizowany przez papieża Piusa XI w 1938 r., w 2002 r. ogłoszony patronem Polski.

1825 - W Kaliszu urodziła się Maria Angela Truszkowska, zakonnica, założycielka zgromadzenia felicjanek; beatyfikowana w 1993 r.

1902 - W Sosnowcu urodził się Jan Kiepura, światowej sławy śpiewak operowy - tenor, aktor, wystąpił m.in. w filmach "Kocham wszystkie kobiety", "O czym się nie myśli", "Neapol, śpiewające miasto" i "Zdobyć cię muszę".

1915 - Początek walk I Brygady Legionów Polskich pod Konarami i Kozinkiem; w walkach, które trwały do 22 maja, z rosyjską 3 Dywizją Grenadierów poległo blisko 700 legionistów, czyli ponad 12 proc. stanu osobowego brygady.

1919 - We Lwowie urodził się Zbigniew Kurtycz, piosenkarz, kompozytor.

1920 - W Warszawie urodził się Leopold Tyrmand, prozaik, publicysta, krytyk muzyczny, popularyzator jazzu, autor powieści "Zły" oraz "Dziennika 1954".

1925 – Podniesiono polską banderę na pierwszym w II Rzeczypospolitej jachcie morskim SY "Carmen".

1929 - W Poznaniu otwarto Powszechną Wystawę Krajową.

1930 - W Warszawie urodziła się Krystyna Zachwatowicz, scenograf, aktorka, profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

1930 - W Pilznie urodził się Stanisław Brudny, aktor warszawskiego Teatru Studio; zagrał m.in. w filmach "Komediantka", "Tato" i "Statyści".

1930 - We Włodawie urodziła się Janina Traczykówna, aktorka, przez wiele lat związana z warszawskim Teatrem Dramatycznym; wystąpiła m.in. w filmach "Ludzie z pociągu", "Walet pikowy", "Noce i dnie", "Brunet wieczorową porą", "Dzień świra" i "Wszyscy jesteśmy Chrystusami".

1942 - W New Haven zmarł Bronisław Malinowski, antropolog społeczny, etnolog, religioznawca, podróżnik; autor prac "Argonauci Zachodniego Pacyfiku", "Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji" i "Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich".

1943 - Na znak stłumienia powstania w warszawskim getcie Niemcy wysadzili w powietrze Wielką Synagogę. Ładunki wybuchowe odpalił Juergen Stroop, dowódca akcji likwidacji getta.

1944 - Początek deportacji do niemieckiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau 438 tys. Żydów z Węgier.

1944 - Bunt Romów w obozie cygańskim KL Birkenau.

1944 - Urodził się Maciej Zembaty, poeta, satyryk, reżyser radiowy, muzyk, tłumacz poezji Leonarda Cohena.

1950 - W Białymstoku urodziła się Anna Romantowska, aktorka, wystąpiła w filmach "Dzieci i ryby", "Kobieta i kobieta", "Zabij mnie glino", "Przesłuchanie", "Sztuka kochania", "Statyści", "Nigdy nie mów nigdy", a także w serialach "Matki, żony i kochanki" oraz "Czas honoru".

1972 - W Krakowie urodził się Andrzej Duda - od 6 sierpnia 2015 r. prezydent Polski; doktor nauk prawnych, polityk Prawa i Sprawiedliwości, w latach 2006-2007 wiceminister sprawiedliwości w rządzie Jarosława Kaczyńskiego, od 2008 r. podsekretarz stanu w kancelarii prezydenta Lecha Kaczyńskiego; w latach 2007-2011 członek Trybunału Stanu; poseł na Sejm VII kadencji, europarlamentarzysta w latach 2014-2015.

1972 - W Koninie urodził się Szymon Bobrowski, aktor, wystąpił m.in. w filmach "Prawo ojca", "Życie jako śmiertelna choroba przenoszona drogą płciową", "Strefa ciszy", "Serce na dłoni", "Róża", "Bokser"; znany także z seriali "Na dobre i na złe", "Magda M.", "Oficerowie" i "Instynkt".

1975 - Premiera serialu telewizyjnego "Czterdziestolatek" w reżyserii Jerzego Gruzy.

1982 - W Warszawie zmarł Jerzy Krzysztoń, prozaik, dramaturg, scenarzysta; autor m.in. "Opowiadań indyjskich" i powieści "Obłęd", "Krzyż południa".

1983 - Premiera filmu "Wielki Szu" w reżyserii Sylwestra Chęcińskiego.

1989 - W Krakowie doszło do gwałtownych starć milicji z młodzieżą uczestniczącą w manifestacjach zorganizowanych przez KPN, NZS, Federację Młodzieży Walczącej i Ruch WiP.

1991 – Rozformowane zostały Wojska Ochrony Pogranicza. Rozpoczęła funkcjonowanie Straż Graniczna.

2000 - W Warszawie zmarł Andrzej Szczypiorski, prozaik, publicysta; autor powieści "Msza za miasto Arras", "Początek", "Noc, dzień i noc", "Autoportretu z kobietą", a także zbiorów opowiadań - m.in. "Amerykańska whisky" oraz dziennika "Z notatnika stanu wojennego".

2014 - W Warszawie zmarł Marek Nowakowski, pisarz, scenarzysta, publicysta; opisywał powojenną Warszawę i świat ludzi żyjących na marginesie społeczeństwa; autor zbiorów opowiadań "Ten stary złodziej", "Benek Kwiaciarz", "Układ zamknięty", "Książę Nocy, "Wesele raz jeszcze", "Raport o stanie wojennym", "Notatki z codzienności", a także książek "Homo Polonicus", "Grecki bożek", "Nekropolis" oraz felietonów "Moja Warszawa. Powidoki".

17 maja

-------

1490 - W Ansbach we Frankonii urodził się Albrecht Hohenzollern, wielki mistrz krzyżacki (1511-1525), który przeprowadził sekularyzację państwa zakonnego i przeszedł na luteranizm; pierwszy książę pruski (1525-1568).

1587 - W Mitawie zmarł Gothard Kettler, ostatni mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych; w 1561 r. zawarł pakt dotyczący sekularyzacji zakonu oraz wcielenia Inflant do Polski i Litwy; po złożeniu oznak swej godności, jako świecki książę, otrzymał w dziedziczne lenno Kurlandię i Semigalię.

1866 - We Włocławku urodził się Julian Marchlewski, współorganizator SDKPiL i Związku Spartakusa w Niemczech (1916); od 1918 r. w Rosji sowieckiej, jeden z założycieli Międzynarodówki Komunistycznej; w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. przewodniczący Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Białymstoku.

1870 - W Krakowie urodził się Lucjan Rydel, poeta, dramatopisarz, tłumacz, czołowy przedstawiciel literackiego nurtu Młodej Polski; po poślubieniu w 1900 r. Jadwigi Mikołajczykówny, córki chłopa z Bronowic, Rydel stał się pierwowzorem Pana Młodego z "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego.

1918 - W Paryżu zmarł Bronisław Piłsudski, etnograf, lingwista, muzeolog; za udział w przygotowaniach do zamachu na cara Aleksandra III w 1887 r. skazany został na 15 lat zesłania i ciężkich prac na Sachalinie.

1920 - W Rozwadowie urodziła się Zofia Rysiówna, aktorka; występowała w teatrach Krakowa, Poznania i Warszawy, grała także w Teatrze Telewizji oraz w wielu filmach, m.in. "Mam tu swój dom", "Drewniany różaniec" i "Królowa aniołów"; w czasie II wojny światowej więziona w niemieckim obozie koncentracyjnym Ravensbrück.

1923 - W Warszawie podpisana została koalicyjna umowa pomiędzy PSL "Piast", Związkiem Ludowo-Narodowym i Chrześcijańską Demokracją - nazywana paktem lanckorońskim (od Lanckorony, gdzie prowadzono poufne negocjacje).

1924 - W Kowlu urodził się Kazimierz Dejmek, reżyser teatralny, aktor, dyrektor teatrów, m.in. Teatru Narodowego w Warszawie (1962-1968), gdzie wyreżyserował "Kordiana" Juliusza Słowackiego oraz "Dziady" Adama Mickiewicza z Gustawem Holoubkiem w roli Gustawa-Konrada; minister kultury i sztuki w latach 1993-1996.

1928 - W Amsterdamie rozpoczęły się IX Letnie Igrzyska Olimpijskie, w czasie których Halina Konopacka, wygrywając konkurs rzutu dyskiem, zdobyła pierwszy w historii złoty medal olimpijski dla Polski.

1933 - W Warszawie urodził się Jarosław Abramow-Newerly, dramatopisarz, prozaik, satyryk, autor słuchowisk oraz tekstów i muzyki do piosenek.

1940 - W Paryżu urodził się Marcel Łoziński, reżyser dokumentalista - w 1994 r. był nominowany do Oscara za film "89 mm od Europy ", w 2009 r. otrzymał wyróżnienie Europejskiej Akademii Filmowej za "Poste Restante".

1941 - W Warszawie gestapo aresztowało kierownictwo konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego: prof. Romana Rybarskiego, prof. Teofila Staniszkisa i Mieczysława Trajdosa, a także Stanisława Sedlaczka - naczelnika Harcerstwa Polskiego.

1945 - Rada Jedności Narodowej i Delegat Rządu na Kraj zaapelowali m.in. o utworzenie rządu reprezentatywnego dla społeczeństwa polskiego, a także o nieprowokowanie okupanta sowieckiego; 27 maja apel uzupełniono o wezwanie żołnierzy polskiego podziemia do zaprzestania walki i wyjścia z ukrycia.

1953 - W Warszawie rozpoczęły się X Mistrzostwa Europy w Boksie, podczas których polscy pięściarze zdobyli pięć złotych medali.

1953 - W Szczecinie urodził się Marek Biliński, kompozytor, multiinstrumentalista, jeden z prekursorów muzyki elektronicznej w Polsce.

1955 - W Kołczygłowach w okolicach Bytowa urodził się Czesław Lang, kolarz, wicemistrz olimpijski z Moskwy (1980), srebrny i brązowy medalista mistrzostw świata w jeździe drużynowej na czas; organizator Tour de Pologne.

1964 - W Warszawie urodził się Grzegorz Przemyk, syn opozycyjnej poetki Barbary Sadowskiej, uczeń Liceum Ogólnokształcącego im. Andrzeja Frycza-Modrzewskiego; 12 maja 1983 r. zatrzymany przez funkcjonariuszy MO na pl. Zamkowym w Warszawie i bestialsko pobity w komisariacie przy ul. Jezuickiej; przewieziony do szpitala, zmarł 14 maja w wyniku ciężkich urazów jamy brzusznej.

1967 - W Buenos Aires zmarł Marian Seyda, polityk, prawnik, publicysta; członek Związku Ludowo-Narodowego i Stronnictwa Narodowego; poseł na Sejm (1919-1928), senator (1928-1935), minister spraw zagranicznych (1923); w czasie II wojny światowej w rządzie RP na uchodźstwie.

1972 - Bundestag zatwierdził "Układ między PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków", podpisany 7 grudnia 1970 r. w Warszawie przez Józefa Cyrankiewicza i Willy'ego Brandta; zawierał m.in. uznanie przez stronę zachodnioniemiecką polskiej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

1984 – W wyniku decyzji władz PRL Polski Komitet Olimpijski postanowił nie zgłaszać polskich sportowców do udziału w Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles.

2014 – Biskup Wojciech Polak został mianowany metropolitą gnieźnieńskim i prymasem Polski.

2018 – W Cambridge zmarł pochodzący z Polski Richard Pipes, jeden z najbardziej znanych w świecie sowietologów, doradca prezydenta Ronalda Reagana ds. Związku Sowieckiego i Europy Wschodniej. Był autorem fundamentalnych syntez dziejów Rosji: "Rosja carów", "Rewolucja rosyjska" i "Rosja bolszewików".

18 maja

-------

1675 - W Hamburgu zmarł Stanisław Lubieniecki, astronom, historyk, działacz ariański.

1792 - Wojska rosyjskie przekroczyły granice Rzeczypospolitej - początek wojny w obronie Konstytucji 3 Maja.

1800 - W Petersburgu zmarł Aleksandr Suworow, rosyjski feldmarszałek; uczestnik wojny siedmioletniej (1756-1763) i wojen z Turcją; walczył przeciwko konfederatom barskim; dowódca wojsk tłumiących Powstanie Kościuszkowskie, odpowiedzialny za rzeź warszawskiej Pragi; w 1799 r. pokonał wojska francuskie pod Cassano, nad Trebbią i pod Novi; uważany za jednego z najwybitniejszych rosyjskich dowódców.

1852 - W Zamościu urodził się Icchok Lejb Perec, pisarz żydowski, tworzący w języku jidysz.

1905 - W Łodzi urodził się Władysław Hańcza, aktor, reżyser teatralny, pedagog; niezapomniany odtwórca ról Kargula w komediach Sylwestra Chęcińskiego, Macieja Boryny w "Chłopach" Jana Rybkowskiego i księcia Janusza Radziwiłła w "Potopie" Jerzego Hoffmana.

1910 - W Grodnie zmarła Eliza Orzeszkowa, pisarka, publicystka, autorka powieści "Nad Niemnem", "Meir Ezofowicz", "Marta".

1920 - W Wadowicach urodził się Karol Wojtyła, arcybiskup metropolita krakowski, kardynał; 16 października 1978 r. wybrany na papieża, przyjął imię Jana Pawła II (1978-2005); beatyfikowany w 2011 r., kanonizowany 27 kwietnia 2014 r.

1933 - W Częstochowie urodził się Władysław Terlecki, pisarz, autor powieści i opowiadań historycznych, m.in. cyklu związanego z Powstaniem Styczniowym: "Spisek", "Dwie głowy ptaka", "Powrót z Carskiego Sioła", "Rośnie las" i "Lament".

1935 - Na Wawelu odbył się pogrzeb marszałka Józefa Piłsudskiego.

1937 - W Warszawie urodziła się Barbara Wachowicz, pisarka, scenarzystka, autorka reportaży historyczno-literackich, m.in. "Dom Sienkiewicza", "Czas nasturcji", "Ciebie jedną kocham. Tropami Stefana Żeromskiego w najściślejszej ojczyźnie", "Marie jego życia", "Malwy na lewadach" oraz cyklu "Wierna rzeka harcerstwa".

1938 - Tadeusz Góra ustanowił rekord długości lotu szybowcem, pokonując dystans 577,8 km z Bezmiechowej w Bieszczadach do Małych Solecznik pod Wilnem; za pokonanie bariery 500 km w locie swobodnym, jako pierwszy pilot na świeci wyróżniony został przez Międzynarodową Federację Lotniczą (FAI) - Medalem Lilienthala.

1943 - Żandarmeria niemiecka i oddziały ukraińskiej policji pomocniczej dokonały pacyfikacji wsi Szarajówka na Zamojszczyźnie, podczas której co najmniej 58 mieszkańców, w tym wiele kobiet i dzieci, wepchnięto do kilku domów i stajni i spalono żywcem.

1944 - Oddziały 2 Korpusu Polskiego zdobyły wzgórze Monte Cassino; w czasie walk zginęło 923 polskich żołnierzy, 2931 zostało rannych, a 345 uznano za zaginionych; kilka dni później wojska alianckie przełamały linię Gustawa w całym pasie natarcia - 4 czerwca 1944 r. do Rzymu wkroczyły oddziały amerykańskie.

1958 - Spektaklem "Bal w Operze" Richarda Heubergera rozpoczął działalność Teatr Muzyczny w Gdyni.

1970 – Zakończyła się trwająca od 30 marca operacja obracania Pałacu Lubomirskich w Warszawie, tak aby zasłaniał halę Gwardii, a jego kolumnada zamknęła perspektywę głównej alei Ogrodu Saskiego.

1974 – Ukończono budowę najwyższego na świecie (646,38 m) masztu radiowego w Konstantynowie koło Płocka.

1975 - W Ann Arbor w stanie Michigan zmarł Kazimierz Fajans, fizykochemik, pionier nauki o promieniotwórczości.

1981 - Premiera filmu "Polonia Restituta" w reżyserii Bohdana Poręby.

1984 - Premiera filmu "To tylko rock" w reżyserii Pawła Karpińskiego.

1992 - W Warszawie podpisany został polsko-ukraiński traktat o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy.

2003 - Papież Jan Paweł II kanonizował Urszulę Ledóchowską, założycielkę Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego.

2004 - W Konstancinie zmarł prof. Stefan Świeżawski, filozof, tomista, historyk filozofii średniowiecznej i nowożytnej; autor publikacji "Dzieje filozofii europejskiej XV wieku" oraz "Dzieje europejskiej filozofii klasycznej"; przez wiele lat związany z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim.

2009 – Himalaistka Kinga Baranowska weszła na szczyt Kanczendzongi w Himalajach, dzięki czemu Polska została pierwszym krajem, którego przedstawicielki zdobyły wszystkie ośmiotysięczniki.

2011 - W Chislehurst pod Londynem zmarła Włada Majewska, aktorka, pieśniarka, legenda przedwojennej "Wesołej Lwowskiej Fali"; działaczka emigracyjna i wieloletnia pracowniczka Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

19 maja

-------

1480 - W Krakowie zmarł Jan Długosz, kronikarz, historyk, autor "Roczników, czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego", kanonik krakowski, arcybiskup nominat lwowski.

1531 - W Kaliszu zmarł Jan Łaski, kanclerz wielki koronny; arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski (1510-1531).

1782 - W Połtawie urodził się Iwan Paskiewicz, feldmarszałek rosyjski; po śmierci Iwana Dybicza dowódca carskich wojsk tłumiących Powstanie Listopadowe; namiestnik Królestwa Polskiego w latach 1832-1856.

1827 - W Łyszczach na Wołyniu urodził się Zygmunt Sierakowski, przywódca powstania styczniowego na Żmudzi, powieszony z rozkazu władz carskich na Placu Łukiskim w Wilnie w czerwcu 1863 r.; część źródeł jak datę urodzenia Sierakowskiego podaje 26 maja 1826 r.

1866 - W Babinie koło Kałusza urodził się Tadeusz Rozwadowski; generał armii austriackiej, szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w czasie wojny polsko-bolszewickiej; w latach 1921-1926 generalny inspektor kawalerii; w czasie zamachu majowego w 1926 r. dowódca wojsk rządowych.

1880 – W 400. rocznicę śmierci prochy Jana Długosza zostały przeniesione do nowopowstałej Krypty Zasłużonych na Skałce w Krakowie.

1895 - W Petersburgu urodził się Stanisław Kopański; dowódca Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, uczestniczącej w obronie Tobruku; w latach 1943-1947 szef sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

1912 - W Warszawie zmarł Bolesław Prus, właściwie Aleksander Głowacki herbu Prus - pisarz, prozaik, nowelista i publicysta okresu pozytywizmu, współtwórca polskiego realizmu, kronikarz Warszawy, myśliciel i popularyzator wiedzy; autor m.in. powieści "Lalka", "Faraon" i "Emancypantki".

1939 - Minister spraw wojskowych gen. Tadeusz Kasprzycki podpisał w Paryżu protokół o niezwłocznej pomocy Francji dla Polski w przypadku niemieckiej agresji.

1941 – Największy niemiecki pancernik „Bismarck” wypłynął z Gdyni w swój pierwszy rejs bojowy, po czym, po dołączeniu krążownika ciężkiego „Prinz Eugen” i eskorty, zespół wziął kurs na Atlantyk.

1944 - W Warszawie urodził się Marcin Król, historyk idei, publicysta, działacz opozycji demokratycznej, założyciel i redaktor naczelny niezależnego miesięcznika "Res Publica"; profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor książek "Style politycznego myślenia", "Józef Piłsudski. Ewolucja myśli politycznej", "Ład utajony", "Konserwatyści a niepodległość", "Bezradność liberałów", "Czego nas uczy Leszek Kołakowski", "Europa w obliczu końca", "Klęska rozumu", "Wielcy władcy" i "Byliśmy głupi".

1950 - W Ostrówku koło Wołomina urodził się Sylwester Zych, katolicki duchowny, związany z opozycją demokratyczną; w 1982 r. skazany na cztery lata więzienia za próbę obalenia siłą ustroju PRL; od 1986 r. kapelan KPN; w lipcu 1989 r. w Krynicy Morskiej znaleziono jego zwłoki, prowadzone śledztwo nie doprowadziło do ujawnienia sprawców zabójstwa.

1950 - W Żarach urodził się Tadeusz Ślusarski, lekkoatleta, mistrz (1976) i wicemistrz (1980) olimpijski w skoku o tyczce; zginął w wypadku samochodowym wraz z Władysławem Komarem w 1998 r.

1950 - W Tomaszowie Mazowieckim urodził się Wiesław Gawłowski, siatkarz, trener; wielokrotny reprezentant Polski, mistrz świata z Meksyku (1974) i złoty medalista olimpijski z Montrealu.

1955 - W Warszawie zmarł Tadeusz Sygietyński, kompozytor, dyrygent, założyciel i wieloletni dyrektor Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca "Mazowsze".

1965 - W Warszawie zmarła Maria Dąbrowska, pisarka, publicystka, tłumaczka; autorka m.in. powieści "Noce i dnie" oraz "Dzienników".

1965 - We Wrocławiu urodziła się Małgorzata Pieńkowska, aktorka, związana z Teatrem Polskim w Warszawie, a następnie Teatrem Ateneum; znana m.in. z serialu "M jak Miłość".

1966 - W Londynie odbył się Zjazd Polski Walczącej.

1970 - W Warszawie zmarł Tadeusz Breza, pisarz, autor powieści "Mury Jerycha", "Niebo i ziemia", "Urząd", "Uczta Baltazara".

1970 - W Saint-Clar-de Riviere zmarł August Zamoyski, rzeźbiarz.

1971 - W Warszawie zmarł Czesław Janczarski, pisarz, poeta, autor utworów dla dzieci, m.in. "Misia Uszatka".

1976 - W Warszawie zmarł prof. Julian Krzyżanowski, historyk literatury, znawca piśmiennictwa polskiego, zwłaszcza staropolskiego i z okresu romantyzmu; autor "Historii literatury polskiej" i "Nauka o literaturze".

1978 - Eugeniusz Chrobak i Wojciech Wróż zdobyli Kangczendzongę Południową w Himalajach (8476 m), trzy dni później Kazimierz Olech, Wojciech Brański i Zygmunt A. Heinrich weszli na Kangczendzongę Środkową (8482 m).

1981 - W Warszawie urodził się Mateusz Damięcki, aktor, wystąpił m.in. w filmach "Przedwiośnie" i "Jutro idziemy do kina".

1983 - W Warszawie kilkadziesiąt tysięcy osób uczestniczyło w pogrzebie Grzegorza Przemyka, 19-letniego maturzysty, śmiertelnie pobitego przez funkcjonariuszy MO.

2008 - W Warszawie zmarł Ryszard Kulesza, piłkarz trener; w latach 1978-1980 selekcjoner piłkarskiej reprezentacji Polski, a następnie m.in. reprezentacji Tunezji (1981-1983).

2011 - W Krakowie otwarto Muzeum Sztuki Współczesnej - MOCAK (Museum of Contemporary Art in Krakow).

2014 - W Bielsku-Białej zmarł Zbigniew Pietrzykowski, pięściarz, trzykrotny medalista olimpijski: srebrny z Rzymu (1960) oraz brązowy z Melbourne (1956) i Tokio (1964); czterokrotny mistrz Europy.

2021 - We Wrocławiu zmarł ksiądz Stanisław Orzechowski - duszpasterz akademicki, robotników i kolejarzy, wieloletni przewodnik Pieszej Pielgrzymki Wrocławskiej oraz duchowny wspierający dolnośląską podziemną „Solidarność”.(PAP)

szuk/ dki/